تورج اتابکی:
(توضیح بی‌بی‌سی: این مقاله برای نخستین بار در سال ۱۳۹۲ و همزمان با شصتمین سالگرد کودتای ۲۸ مرداد در وب‌سایت بی‌بی‌سی فارسی منتشر شد. این مقاله هم‌اکنون به مناسبت هفتادمین سالگرد کودتا، بازنشر شده است.)
شصت سالی از رویدادی می‌گذرد که به سرنگونی حکومت محمد مصدق در ایران منجر شد، اما این رویداد چنان در حافظه تاریخی ایرانیان جای گرفته که پیآمدهای مترتب برخوانش‌های گونه‌گون از این رویداد را همچنان می‌توان در رفتار و گفتار بسیاری از ایرانیان سراغ گرفت.
گروهی این رویداد را کودتا می‌خوانند و گروهی دیگر قیام. و البته گروهی تازه‌تر هم با تفکیک رخدادها در فاصله روزهای ۲۵ تا ۲۸ مرداد، ترکیبی از کودتا و قیام را پیشنهاد می‌کنند. براستی رویدادهای پایانی مرداد ۱۳۳۲ چه بود و آیا می‌توان به تفکیک قایل شد؟
نخست تعریفی از کودتا به دست دهیم و سپس به مرور رویدادها در فاصله ۲۵ تا ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ بنشینیم.
کودتا در فرهنگ سیاسی یعنی برافکندن دولت که معمولا به صورت ناگهانی و قهرآمیز صورت می‌گیرد. جابجایی قدرت در درون نظام از گروهی به گروه دیگر. البته این جابجایی گاه می‌تواند پیآمدهای عمیق اجتماعی نیز در بر داشته باشد.
آنچه بویژه از پی جنگ جهانی دوم بر این معنا افزوده شد حضور نهاد ارتش است که با توسل به قهر علیه دستگاه رهبری سیاسی قیام می‌کند و با تکیه بر قدرت سازمان یافته خود وارد عرصه سیاست می‌شود. اما اینکه آیا پیآمدهای کودتا می‌تواند به انقلاب منتهی شود، حدیثی دیگر است.
عمل افسران جوان به رهبری عبدالناصر در ۱۹۵۲ میلادی در مصر که به سرنگونی سلطنت انجامید کودتا بود، هنگامی که گروهی از افسران جوان به نیابت از سوی مردم و در غیاب یا حضور نسبی آنان بر نظام حاکم شوریدند. این که مردم مصر به استقبال عمل اینان رفتند یا نه حدیثی دیگر است. تاریخ قضاوت‌های خود را دارد.
تاریخ رویدادهای پایانی مرداد ماه سال ۱۳۳۲ موضوع پژوهش‌های فروانی است به فارسی و زبان‌های دیگر که بویژه از پی سرنگونی سلطنت در ایران در دست داریم.
یکی از تازه‌ترین این پژوهش‌ها، پژوهش یرواند آبراهامیان است که به تازگی به صورت کتابی در ۲۶۴ صفحه منتشر شده است و حاصل پژوهشی است مستند و گسترده.
آبراهامیان در این اثر نخست به بازبینی نهضت ملی شدن صنعت نفت و کارنامه مصدق می‌نشیند و سپس با بهره‌گیری دقیق از اسناد بایگانی‌های انگلستان و آمریکا گام به گام تحولات منتهی به رویدادهای مرداد ماه ۱۳۳۲ را پی می‌گیرد. پا به پای آبراهامیان، اما نقادانه، به مرور ایام بنشینیم.
طرح سرنگونی حکومت محمد مصدق با اقدام سرهنگ نصیری در بامداد ۲۵ مرداد آغاز شد و قرار بر این رفت تا ایشان با نفراتی از واحد گارد در دل شب، رییس ستاد ارتش و گروهی از وزیران حکومت مصدق را دستگیر کنند و در نهایت به اقامتگاه مصدق بیایند و فرمان عزل ایشان را تسلیم کنند.
برو به آدرس
نظرات