این اواخر سرگرم خواندن کتابی بودم با عنوان « تئاتر ، اخلاق و تنویر افکار: علی نصر و نمایش نامه نویسی ۱» به اهتمام و با مقدّمه ی فرشته کوثر. این کتاب، کتاب قطوری است در دو جلد و تقریباً شامل بیش از هزار صفحه . خانم فرشته کوثر در این کتاب با نوشتن مقدّمه ای طولانی در ۱۲۷ صفحه ، ابتدا شرح حال مفصّلی از زندگی خصوصی و کاری/ حرفه ای سید علی نصر که پدر تئاتر ایران لقب گرفته و از قضا پدر بزرگ مادری خانم کوثر هم هست می دهد و سپس از نمایش نامه های او اعمّ از اقتباس - بیشتر از نویسندگان فرانسوی - ترجمه و تألیف سخن می گوید و در بقیّه ی جلد اوّل و جلد دوّم تمام نوشته های سید علی نصر را که البتّه همه ی آن ها بصورت نمایش نامه است می آورد و در پایان کتاب دوّم هم عکس های خانوادگی و حرفه ای و هم چنین اسناد و ‌مدارک مربوط به پدر بزرگ را در اختیار خوانندگان قرار می دهد.
این نمایشنامه ها حدود ۵۰ تا می شود که فقط ۲۴ تای آن در این دو جلد آورده شده و موضوعات آن ها که بصورت چند پرده ای ، تک پرده ای و تک گفتاری monologue است، بیشتر مبارزه با بی سوادی ، مبارزه با اعتیاد به تریاک و سایر موادّ مخدّر ، آموزش بی سوادان ، نقش زنان در اجتماع و سایر مباحث،  در زمینه ی مسائل و مشکلات جامعه ایست که نصر در آن می زیست. به نظر سید علی نصر، تئاتر و نمایش یکی از بهترین شیوه های آموزش دادن و آگاه نمودن مردم و جامعه است. در همین کتاب (ص ۸۲) می خوانیم که « در بررّسی آثار نصر، اعمّ از آنچه به قول خودش تصنیفی ، یا ترجمه و تألیفی بوده، اوّلین چیزی که به چشم می خورد ارزشی است که او برای تئاتر به عنوان یک مکتب اخلاقی-اجتماعی قائل است. لذا هدف بیشتر نمایشنامه ها و مونولوگ هاارتقاء و به قول خود او « تنویر افکار» تماشاگران است.»
در ص ۳۹ از همین کتاب آمده : « نصر در باره ی اوّلین فعّالیّت های تئاتری خود در دوران مشروطه ، در مصاحبه ای که با آقای م. دوامی برای اطّلاعات ماهانه انجام داده بوده و به نام «پدر تئاتر ایران» در آن مجلّه چاپ شده بوده است ، چنین گفته است: مجاهدین در سنگرها با تفنگ و گلوله برای به دست آوردن آزادی و اصلاح نقائص اجتماعی وتأمین سعادت مردم می جنگیدند ، ولی ما روی صحنه ی تئاتر به کمک قلم و نمایش به جنگ معایب رفته بودیم . امّا قلب من به من می گفت که پیروزی ما قطعی تر و وسیع تر از پیروزی های باروت است .»
با این چنین تفکّری است که سید علی نصر در سال ۱۳۱۸ تئاتر ایران را بنام «تماشاخانه » تأسیس کرده و در همان سال برای اوّلین بار اقدام به تأسیس هنرستان هنرپیشگی می کند. دانشجویان هنرپیشگی آن هنرستان در نخستین دوره ی آن ۸۲ نفر بودند که ۱۲ تن از آنان از بانوان بودند که شرکت آن بانوان در حرفه ی هنرپیشگی نه تنها در آن سال ها - بلکه متاسّفانه - هنوز هم از نوادر و بدیعیّات است.
هم چنین نصر در سال ۱۲۹۵ شمسی یعنی قبل از تأسیس « تماشا خانه » تهران ، برای اوّلین بار به تأسیس « کمدی ایران» دست می زند. در ص ۴۲ کتاب از قول داریوش اسدزاده که از هنرمندان قدیم تئاتر و هنرجوی هنرستان هنرپیشگی بوده می خوانیم که : « نصر با تأسیس کمدی ایران اعتبار وآبرویی به تئاتر بخشید و سبب شد بدنامی و نا مطلوبی تئاتر در نگاه عامّه مردم کمتر شود.»
خانم فرشته کوثر در ص ۴۳ کتاب می آورد که « در صحبتی که با آقای احمد اشرف …. داشتم ، ایشان نیز بر همین نکته تأکید می کردند که علاوه بر تأسیس هنرستان هنرپیشگی ، که از خدمات مهمّ علی نصر بوده است و دایر کردن یک تئاتر مستقلّ ، به این مسأله نیزباید توجّه کرد که وی موجب شد تئاتر در ایران جایی برای خود باز کند و به عنوان یک هنر مورد توجّه قراربگیرد و بازی گری هنر باشد و نه « مطربی» به معنای غلطی که در زبان فارسی ازین کلمه مستفاد می شد.»       
سید علی نصر از زمان تأسیس تماشاخانه و هنرستان هنرپیشگی در سال ۱۳۱۸ تا انتخابش به وزیر مختاری ایران در چین ریاست آن دو مؤسّسه را بر عهده داشت و از کاری که برعهده گرفته و انجام می داد اظهار خوشنودی و رضایت می کرد. سفر چین نصر را مجبور می‌کند که از ریاست تماشاخانه ی تهران و هنرستان هنرپیشگی چشم بپوشد و اوّلی را به احمد دهقان که حسابدار و ناظم هنرستان هنرپیشگی بود واگذارد و دوّمی را به مهدی نامدار بسپارد.
در این جا ، بجا می دانم و مایلم که در باره ی کاری هم که خانم فرشته کوثر انجام داده است کمی صحبت کنم. با توجّه به شرح حال نویسی که متاسّفانه در فرهنگ و ادبیّات ما نادر است و با در نظر گرفتن این که فرهنگ ما بطور کلّی فرهنگی است شفاهی بخصوص در زمینه های تاریخی و شرح حال نویسی، کاری که خانم فرشته کوثر انجام داده شایسته ی قدردانی و ارج گذاشتن است. در این فرهنگ شفاهی ، قلم به دست گرفتن ، به شرح جزئیات زندگی خصوصی و زندگی حرفه ای ، کارهای نمایشی ، جمع آوری نمایش نامه های شخصی دست زدن حتّی اگر آن شخص پدر بزرگ آدمی هم باشد، کاری است بس سُتُرگ که دیگران هم بهتر است به او تأسّی کنند.
من همیشه ازین که شرح حال دقیق ، درست و روشنی از شاعران ایرانی مورد علاقه ام هم چون حافظ و سعدی و نظامی ووو در دست نداریم در حسرت و تأثّرم. اصولا شرح حال نویسی و توجّه به زندگی شخصی افراد از ابتدای تاریخ مورد توجّه ما ایرانیان نبوده است . بی جهت نیست که ما برای کسب اطّلاعات تاریخی مربوط به کشورمان در زمان های باستان باید به تاریخ نویسان یونانی نظیر هرودوت و گزنفون و امثالهم مراجعه کنیم. من برای این ارجحیّت به تاریخ شفاهی چند علّت به نظرم می رسد که در این جا مایلم به طرح آن ها بپردازم.
ابتدا باید به عدم ثبات سیاسی و اجتماعی در ایران اشاره کرد. با آن همه تجاوزاتی که در درازنای تاریخ به ایران شده است ، از حمله ی اسکندر مقدونی گرفته تا حمله ی اعراب و بعد هم مغول و تاتار، اگر هم نوشته ای بوده و شرح حالی وجود داشته حتما از نابودی، از بین رفتن و سوزاندن در امان نمی مانده است. بیاد بیاوریم گفته ی عُمربن خطّاب ، خلیفه ی دوّم مسلمانان را ، که در جواب این که بااین کتاب ها چه کنیم ، گفت : « اگر این کتاب ها مطابق گفته های قرآن است که ماقرآن را داریم و احتیاج به آن ها نداریم و اگر هم مخالف قرآن است باز هم باید نابود شوند.»
نکته ی دیگری که در نبود شرح حال نویسی به نظر من می رسد ، این است که ما در درازنای تاریخ دوهزار و پانصد ساله امان به قولی یا شش هزار ساله به قولی دیگر، همواره حکومت های استبدادی داشته و چون در حکومت های خودکامه ، افراد و شخصیّت هااز لحاظ جان و مال در امان نیستند و هیچ گونه امنیّت جانی و مالی برای افراد منظور نیست ، بنا براین افراد سرشناس و اهل قلم سعی می کردند که خود و خانواده و نزدیکان خود را در حجاب ، زیر پوشش و دور از چشم انظار نگه دارند و برای حفظ آن ها به کمترین اطّلاع در باره ی خود و عزیزان قناعت می کردند.
خوش بختانه که این مشکلات سر راه خانم فرشته کوثر وجود نداشته و او با فراغ خاطر ازین بابت به شرح حال سید علی نصر، پدر بزرگ ، خود دست یازیده است.
یکی دیگر از مزایای شرح حال نویسی و کاری که خانم فرشته کوثر در این دو جلد کتاب انجام داده ثبت و ضبط سنّت ها، اوضاع و احوال زمانه و تاریخ کشور ما - حدّ اقلّ در دوره ای از تاریخ ایران است - که شامل اواخر زندگی احمدشاه قاجار، زندگی رضا شاه و محمّد رضا شاه پهلوی می شود. در این دوره ها خانم کوثر از طریق گفته ها و نوشته های علی نصر به توصیف خُلق و خو، رفتار اجتماعی مردم می پردازد که باز برای تاریخ نویسان ، جامعه شناسان و روان شناسان دوره های پس از ما شاید بسیار مفید، راه گشا و پربها باشد.
این نکته ی آخر را هم اضافه کنم که خانم فرشته کوثر در تمام کتاب به هنگام سخن گفتن از خود از ضمیر جمع « ما» استفاده می کند. زیرا بر اهل فنّ و نویسندگی پوشیده نیست که کاری که او یک تنه در نوشتن، گرد آوری مطالب ، ویراستاری و سرانجام به زیر چاپ بردن انجام داده از توانایی یک نفر بسیار بیشتر و فراتر است و او به تنهایی هم چون مؤسسّه ای این مهمّ را بر عهده گرفته ، به انجام رسانده و خود را به حقّ مستحقّ ضمیر « ما» کرده است.
امید است که شرح حال نویسی بین ما ایرانیان رواج بیشتری پیدا کند واین طرز نگارش را توسعه دهیم.
مهوش شاهق
۱۵ فوریه ۲۰۲۳

۱- تئاتر ، اخلاق و تنویر افکار : علی نصر و نمایش نامه نویسی . ۲ جلد
به اهتمام و با مقدّمه فرشته کوثر. نشر فرود، ۲۰۲۲ میلادی -۱۴۰۱ خورشیدی
این کتاب را در آمریکا BookBaby.com به چاپ رسانده است.