آرنگ کشاورزیان. "جا باز کردن برای خلیج: تاریخ، منطقه‌گرایی و خاورمیانه" انتشارات دانشگاه استنفورد، ۲۰۲
آرش عزیزی,، آسو
اگر می‌شد از طریق تونل زمان به سال ۱۹۰۳ و بندر لنگه در جنوب ایران برویم، می‌توانستیم در بازار این شهر محصولاتی از هند، عمان، جزیرةالعرب، بیرمنگام، آلمان، بمبئی و منچستر را پیدا کنیم. سال‌ها پیش از این که در ایران راه‌آهن یا حتی اتومبیل وجود داشته باشد، بندر لنگه، که فقط ده هزار نفر جمعیت داشت، این‌گونه رابط ایران و جهان بود.
این البته خلیج فارس بود که چنین ارتباطی را ممکن می‌ساخت. بندر لنگه از مهم‌ترین بندرهای ساحل شمالیِ این خلیج و بخشی از شبکه‌ی بزرگی بود که از سال‌ها قبل نقاط دوردرست را به هم وصل کرده بود. این ارتباط با احداث کانال سوئز راحت‌تر شده بود اما سابقه‌اش به قرن‌ها پیش باز می‌گشت. آرنگ کشاورزیان در کتاب جدید خود درباره‌ی خلیج فارس می‌نویسد: «آب‌های این خلیج در طول هزار سال بخشی از "جاده‌ی ابریشم دریایی" بودند که به گسترش اسکان و تبادل اجتماعی-اقتصادی یاری رسانده بودند.»
خلیج فارس امروز نیز نقش مهمی در معادلات جهانی دارد. هشت کشور همجوار خلیج‌فارس‌اند و ابرقدرت‌های نظامی و تجاری در آن حضور گسترده دارند. از ده کشور مهم نفت‌خیز جهان، پنج کشور (عربستان سعودی، عراق، ایران، امارات متحده عربی و کویت) کنار خلیج فارس‌اند. از ده کشور ثروتمند جهان، چهار کشور (امارات، کویت، عربستان سعودی و قطر) متعلق به همین منطقه است. یک سوم از کل نفت تجارتیِ دنیا از تنگه‌ی هرمز عبور می‌کند.
اما ویژگی کتاب اخیر آرنگ کشاورزیان این است که خلیج فارس را نه از بالا و بر اساس ردیف کردن آمار و ارقام بلکه با نگاهی در مقیاس انسانی می‌نگرد و در عین حال آن را در بستر تاریخ جهان قرار می‌دهد. به این ترتیب، کتاب در همه‌ی فصل‌های خود زندگی جوامع و مردمان خلیج فارس را شرح می‌دهد و در عین حال جایگاه آن‌ها را در دل روندهایی بسیار بزرگ‌تر از خودشان نشان می‌دهد. این رویکرد، کتاب جا باز کردن برای خلیج را از بسیاری از متونی که در سالهای اخیر به خلیج فارس پرداخته‌اند متمایز می‌کند.
کشاورزیان استاد ایرانی-آمریکاییِ مطالعات خاورمیانه در دانشگاه نیویورک است و او را باید جزو دانشوران میان‌رشته‌ای محسوب کرد. او در سال ۲۰۰۳ تحصیل در دوره‌ی دکترای علوم سیاسی در دانشگاه پرینستون را به پایان رساند و اولین کتابش در سال ۲۰۰۷ در مورد سیاست‌ورزی در بازار تهران منتشر شد (بازار و دولت در ایران، که با ترجمه‌ی محسن محمودی توسط انتشارات دنیای اقتصاد در ایران منتشر شده است.) برخی از مهم‌ترین مقالات دانشگاهی کشاورزیان به رابطه‌ی نهاد دین و دولت در ایران، به‌ویژه در دوره‌ی رضا شاه، ربط دارد. در سالهای بعدی اما او بیشتر به تاریخ و جغرافیا پرداخت. کشاورزیان را می‌توان متعلق به بخشی از مکتب چپ‌گرا در جغرافیای انتقادی دانست که می‌کوشد چگونگیِ ایجاد مفاهیم جغرافیایی مثل مرز و منطقه را در بوته‌ی تحلیل و نقد تاریخی قرار دهد.
این کتاب روایتی تاریخی و خطی نیست که نحوه‌ی شکل گرفتن خلیج فارس از دیروز تا امروز را نشان دهد. پنج فصل آن مجموعه‌ای از روایت‌های انسانی از گوشه و کنار خلیج فارس است که در کنار هم تصویر بهتری از تاریخ این منطقه را به ما ارائه می‌دهند و احتمالاً برخی کلیشه‌های موجود را از میان برمی‌دارند. چنان‌که از کتابی دانشگاهی انتظار می‌رود، کشاورزیان ارجاعات متعددی به دانشوران مختلفی می‌دهد که در سالهای گذشته «مطالعات خلیج فارس» را به عرصه‌ای نوظهور بدل کرده‌اند. به این ترتیب، با شیوه‌های مختلف تفکر در مورد خلیجی که این‌همه نزد ایرانیان اهمیت دارد آشنا می‌شویم. او در فصل اول کتاب به آثار مهمی می‌پردازد که درباره‌ی بازرگانی و صنایع پیشانفتی در این منطقه نوشته شده‌اند. این مباحثات به انواع گوناگون تجارت در منطقه، از برده تا مروارید، مربوط می‌شود. مثلاً نلیدا فوکارو، تاریخ‌دان ایتالیایی مقیم ابوظبی، درباره‌ی تاریخ کشتی‌رانی در منطقه کار کرده و رونق آن‌را به پشتوانه‌ی «تجارت مروارید با هند و مبادله‌ی کالا برای مصرف محلی در ایران، عراق و شبه‌جزیره‌ی عربستان» و حضور کشتی‌های بریتانیایی در این منطقه مربوط می‌داند >>>
نظرات