وقتی از آموزش و پرورش جمهوری اسلامی بیرونم کردند، هفت سال به کارهای مختلفی پرداختم که هیچ ربطی به ادب و هنر نداشت؛ اما بی‌ادبی هم نبود. بعد از آن هفت سال، به حرفه‌ی مطالعات شهرسازی و معماری روی آوردم که با شرکت «پژوهش و معماری» شروع شد، و با «مهندسان مشاور پلشیر ـ معمار و شهرساز» ادامه یافت. حالا بیش از پانزده سال است که با «مهندسان مشاور پلشیر» همکاری می‌کنم. مقاله‌های مربوط به معماری و فضاهای شهری و مطالعات مربوط به آن، از همین‌جا می‌آید. در این حرفه‌ها تحصیلات مدرسه‌ای ندارم؛ و کسی هم نبوده است که مستقیماً چیزی به من بیاموزد. اگر چیزی هم یاد گرفته باشم، همه را از نوشته‌های دیگران آموخته‌ام. در واقع آدمی خودرو بوده‌ام مثل علف هرزی که هر وقت خاک خشک پیرامونم به نم بارانی تر شده، سری کشیده و خودی نموده‌ام که امیدوارم خودنمایی نبوده باشد. با این همه، از خواندن و باز خواندن نوشته‌های خودم، تا وقتی برود زیر چاپ، و حتّا بعد از آن، لذت می‌برم.

 

یک‌شنبه ۱۱ / اردیبهشت / ۱۳۸۴

اصفهان

 

ملالِ پدرم یکجور «وضعیت» است؛ پیش از آنکه - چه می‌دانم - بیماری باشد یا هر چیزی دیگر. این «وضعیت»، آبشخوری دیرین دارد و در طولِ سالیان، سیر و روالی مستمر و پیوسته داشته است. از کجا شروع کنم؟

کيف‌های پدرم

کیِف سامسونتِ سیاه مکعبیِ بزرگ؛ اولین کیفی که یادم می‌آید، پدرم دست می‌گرفت. برای کودکی من این کیف، سنگینی تحمل ناپذیری بود؛ نوعی سنگینیِ توأمان عینی و ذهنی. یکجور وزنه بود انگار برای وجود یا در واقع برای اعتبار و دیسیپلینِ مردی که قضاوتِ دیگران برایش به هیچوجه کم اهمیت نبود؛ و چه سنگین بود برای من. نوعی گرانقدری داشت در ناخودآگاهِ کودکیِ من. استعاره‌ای بود از اعتبار و هیبت «پدر». حالا که فکر می‌کنم، می‌بینم اینکه نمی‌توانستم بلندش کنم، چه قدر استعاری بوده است. از پس غباری تقریباً چهل ساله خوب یادم می‌آید شبی را که مهمان پسرعموی پدرم بودیم. آن شب وقتی کیف سامسونت روی پای پسرعمو برگشت و او بی اعتنا آن را بلند کرد و فقط با آن تمسخرِ همیشگی به بابا گفت: «چرا این کیف اینقدر سنگینه؟»، «آقاجواد» در نظرِ خیره و شگفت‌زده من، به واقع رستمِ دستان بود.

خاطرم نیست کِی آن کیفِ سنگیِن سیاهِ حجیمِ البته زیبا، جایش را به کیفِ سبکترِ چرمی داد و بعدها کیِف دستی، بابندی از شانه آویزان شد و بود و بود تا همان روزها، بعد از مامان که بابا کم‌کم دیگر سرِ کار نرفتند، کیف‌ها هم کناری رفتند و تبدیل شدند به کیف‌های کوچکی که فکر نمی‌کنم جز یکی دو پاکت سیگار و مقداری پول و یک فندک و جعبه عینک، چیزِ دیگری در آنها بود. آن کیف‌های کوچک هم بعد از یکی دوبار که دزدها روزِ روشن در خیابان از دستِ بابا زدند، جایشان را دادند به پاکت‌های بنددارِ کوچکی از نوع این پاکت‌های اودکلن که هر بار کسی برای بابا هدیه می‌آورد. پاکت‌های کوچکی که نه در داشتند، نه قفل و محتویات‌شان فقط همان یکی دو پاکت سیگار و فندک و جعبه عینک بود.

حالا این روزها مدتی‌ست همان پاکت هم در کار نیست. حداقل زمستان‌ها همان انگشت شمار اشیای «مورد نیاز» را می‌شود در جیب‌های کت یا شلوار جا داد. موبایل هم که ندارند.

چهل سال عمریست؛ از آن وزنه سیاهِ سنگین تا این سبک‌بالی و سبک‌باریِ این روزها. سبک‌باری‌ای که بیش و پیش از آنکه رنجوریِ شانه‌های‌ هفتاد سالگی را مرهمی باشد و علاوه بر استغنا، به نظرم از نوعی ملال، نوعی بی‌اعتنایی و بی‌اهمیتیِ همه چیز و غیابِ تقریباً هر کیفیتی حکایت دارد.

 

من خیلی خوب از دوران پیش یا آغاز نوجوانی یادم می‌آید شب‌های زیادی را (گاه چند شب در هفته) که بابا با یک بغل کتاب به خانه می‌آمدند.  می‌نشستند، کتاب‌ها را می‌گذاشتند کنارشان، پشت تک‌تکشان، در زاویه گوشه چپ بالای صفحه اول، اول اصفهان، اسم کتابفروشی و آخر هم تاریخ خرید کتاب را می‌نوشتند. آن تاریخ‌ها و نام مکان‌ها هنوز هم برای من حس غریبی دارد و به نظرم مهمتر از این «حس غریب» همین پشت نویسی‌های کوچک می‌توانست گوشه‌ای از روایت خرد تاریخ این شهر باشد.

 

مامان که رفتند، چندی گذشت و بابا رد کردن کتاب‌ها را کم کم زمزمه کردند. این ابتدای آن سبکباری بود و البته به نظر من سرآغاز آن ملال. من باور نمی‌کردم. نمی‌خواستم باور کنم، اما بالاخره شد آنچه شد. گفتند هر کتابی می‌خواهید بردارید، می‌خواهم بقیه را به کتابخانه‌ای در ورامین بدهم. مازیار و من هم که مستاجر و خانه به دوش،  مگر چند کتاب می‌توانستیم برداریم؟ هر کدام تعدادی برداشتیم اما بیشتر کتاب ها ماند. بابا دانه دانه کتاب‌ها را یک تنه وا رسیدند. تعداد خیلی کمی را که می‌خواستند (خواستن‌ها داشت کمتر و کمتر می‌شد) و تعدادی را که هدیه بود، جدا کردند، باقی را یک به یک گرد گرفتند، به تنهایی کارتون کردند، با کمک من کارتون‌ها را چسب زدند و آن بیش از سی کارتون را «رد» کردند. کتابخانه خالی شد. همان روزها (۱۵ دی ۱۳۸۳) در وبلاگم نوشتم:

 

«تمام کتابخانه بابا، تمام آن کتابخانه شده است بیش از سی کارتون دربسته در گوشه کنار طبقه دوم و در راه پله تا بیایند ببرندشان گویا برای کتابخانه‌ای در ورامین. قفسه‌های خالی را امشب دیدم. مثل این بود که در خانه‌ای که سی سال است زندگی می‌کنیم، اتاق تازه‌ای کشف کنیم، اما به هیچ وجه شعف کشف یک اتاق تازه را ندارد. قفسه‌های خالی و خاک گرفته. احساس می‌کنم بستن آخرین کارتون، نقطه پایان یک دوره است. نقطه پایان یک دوره برای بابا، من، مازیار و شاید همه آنها که سالها به آن خانه آمدند و رفتند و کتاب‌های آن کتابخانه را کاویدند و امانت گرفتند و خواندند.»

خالیِ آن قفسه‌های خالی، خالیِ ساده ای نبود. آن خالی‌ها بسیار استعاری بود. حالا سال‌هاست بابا، شاید جز یکی دو بار پایشان را به هیچ کتاب‌فروشی نگذاشته‌آ‌ند. کتاب‌ها البته از گوشه و کنار می‌رسند و خوشبختانه مطالعه چندان شامل آن سبکی و کاهش تدریجی نشده است، اما کتابخانه دیگر آن کتابخانه نشد.

همین روال تدریجی و مستمر تقلیل و خالی شدن و سبکی را در چیزهای دیگری از سرگذشت و روزمرگی پدرم به وضوح می‌بینم. بخشی از این تغییر تدریجی البته از ناگزیری سن و سال است، اما در مورد پدرم، این تمام ماجرا نیست. او خود را رها کرده است. خودش را در سیلان و هجوم ملالی وا داده است که خودش را افسرده کرده و مرا ترسانده است. بخصوص مرا از ادامه این روال اگرچه تدریجی اما مستمر (که البته آن هم به نظرم افزوده شده است) می‌ترساند. می‌خواهد به کجا بیانجامد؟

ملال پدرم البته بی ریشه نیست. نوعی تردید در وجود او همیشه بوده است که هر پدیده‌ای را به چون و چرا می کشد، و به خصوص پزشکی به مثابه صنف یا حتی نهاد (گیرم که گاهی این چون و چرا از سر نوعی عکس‌العمل یا نوعی واهمه خودآگاه و ناخودآگاه از «مثل همه بودن» است.) و این تردید به نظرم در عین سرکشی، هسته نوعی پوچ‌انگاری را در وجود او شکل داده است. پوچ‌انگاری‌ای که آن روزها، خیلی سال پیش، وقتی من بچه بودم، بیشتر معرفتی و فلسفی یا وجودی بود و در حیطه زندگی واقعی و روزمره او ظاهر چندانی نداشت. اما هر چه گذشت و به خصوص بعد از رفتِن مادرم، کم کم به نوعی «ملاِل موقعیتی» یا «ملال وضعیتی»(۴) تبدیل شد؛ یعنی ملالی که درست و حسابی و روز به روز زندگی روزمره او را فرا گرفت. علاوه بر اینها، یک جور تنبلی هم (که البته کم یا بیش در وجوِد همه هست و چیِز بدی هم نیست) به کاِر این ملال آمد: تنبلی، ملال را عمیقتر کرد؛ ملال، تنبلی را بیشتر. پدر هرچه در خود فروتر شد، چروک‌هایش بیشتر شد و لب‌هایش فشرده‌تر؛ ملالش هم افزون شد. تا کجا می‌خواهد پیش برود؟

 

اصفهان. اسفند ۹۵
جهان کتاب. سال بيست و دوم ، شماره ۳ و ۴

 

....

 

۱. این سومین جستار است از جستارهایم با عنوان کلِّی «پدرم». جستار اول («پدرم») در فصلنامه زنده‌رود، ش۶۲، (زمستان۹۴) و جستار دوم («اتاق‌پذیرایی») در دوماهنامه روایت، ش ۱۰، (مرداد و شهریور ۹۵) منتشر شده است.
۲. نقل از: لارس اس ونسن، فلسفه ملال، ترجمه افشین خاکباز، نشر نو، چاپ دوم، ۱۳۹۵.
۳. www.arashcube.blogspot.com
۴. در این دسته بندی انواع ملال به این منبع نظر داشته‌ام: لارس اس ونسن، فلسفه ملال، ترجمه افشین خاکباز، ج۲، (تهران: نشر نو، ۱۳۹۵).