چنانکه در
یکی از بخش های پیشین اشاره شد چاپ نشریات در دوران معاصر ایران در ۱۹۰ سال پیش به وسیلهٔ میرزا صالح شیرازی که دوره ی آموزش روزنامه‌نگاری را در انگلستان گذارنده بود آغاز می‌شود. میرزا صالح شیرازی نخستين روزنامه ي "خبري" به معناي امروزي را در سال ۱۸۴۶ میلادی منتشر كرد. نام روزنامه ی ا
و « كاغذ اخبار» بود. باید یادآور ساکت که « كاغذ اخبار» ترجمه ی مستقیم واژه ی انگلیسی آن (نیوزپپپر) به زبان فارسی است. در مورد نخستین نشریه و یا روزنامه ی "فکاهی" ایران نظریات متفاوت وجود دارد. گروهی از پژوهشگران، از نشریه ی " طلوع مصور" و برخی از محققان از " شب نامه " و نشریه ی " قاسم الاخبار بلدیه " به عنوان نخستین روزنامه ی فکاهی ایران نام می برند. در این نوشتار تاریخچه ی مهمترین نشریات فکاهی در ایران را با یکدیگر بررسی و مرور می کنیم
شاهـسون/ شب نامه/ طلوع مصور
محیط طباطبایی، در کتاب تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران و جهانگیر صلح جو در کتاب تاریخ مطبوعات در ایران و ادوارد براون ایران‌شناس معروف در کتاب تاریخ مطبوعات و ادربیات ایران، اولین روزنامهً فکاهی و طنز چاپ شده در ایران را طلوع مصور در بوشهـر ذکر کرده‌اند. ولی واقعیت این است که اولین نشریه فکاهی چاپ شده در ایران شب نامه نام داشت که پس از شاهـسون (قدیمی‌ترین نشریه فکاهی که در اسلامبول چاپ و منتشر می‌شد)، در واقع دومین نشریه فکاهی بود که بطور مخفی و مرتب با مطالبی طنزآمیز با چاپ ژلاتین سالهـا در تبریز به چاپ می‌رسید. این نشریه در سال ۱۳۱۰ قمری به مدیریت علیقلیخان آذربایجانی ایجاد شد که دکتر باستانی پاریزی در کتاب نای هـفت بند، او را پدر مطبوعات فکاهـی ایران نامیده است، عده‌ای نیز طلوع مصور را، نخستین روزنامه فکاهـی ایران می‌دانند. روزنامهً طلوع مصور فکاهی بود و «عبدالحمید خان ثقفی متین السلطنه» آن را در شهـر بوشهـر به سال ۱۳۱۸ هـنگام انجام ماموریت خود در گمرک بنادر، منتشـر ساخت. مدیر این نشریه عبدالحمید خان متین‌السلطنه بعدها نماینده مجلس شورای ملی شد
قاسم الاخبار بلدیه
روزنامه ی « قاسم الاخبار بلدیه » پیش قراول مجموعه نشریات با عنوان بلدیه، با محتوای کاملاً فکاهی و همراه با طنز نوشتاری و کاریکاتور در فروردین سال ۱۲۸۶ هجری شمسی (صفر ۱۳۲۵ ق) با مدیریت میرزا ابوالقاسم خان همدانی ملقب به ذوالریاستین منتشر شد.اولین شماره این نشریه در ۹ صفر ۱۳۲۵ مصادف با ۳ فروردین ۱۲۸۶ منتشر شد. اداره مرکزی آن در سرای حاجی سقاباشی قرار داشت و در چاپخانه شرقی چاپ می‌شد. قاسم الاخبار در یک ورق به خط تعلیق درشت با چاپ سنگی در ابعاد ۷۳۴* ۱۲۱۲ اینچ چاپ می‌شد. وجه اشتراک سالانه آن در تهران هشت قران، داخله دوازده قران، و تک شماره صد دینار بود. شماره سوم آن به تاریخ دهم ربیع الاول ۱۳۲۵ در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران-مدیریت غرب کشور (همدان) و شماره‌های دیگری از آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است. معرفی قاسم الاخبار به عنوان اولین نشریه فکاهی ایران بواسطه ی ماهیت کاملاً فکاهی، استفاده از کاریکاتور و بر خلاف نشریات فکاهی قدیمی تر که از دو زبان فارسی و ترکی استفاده می‌کردند، استفاده کامل از زبان فارسی است دانشنامهٔ ویکی پدیا، در مورد"روزنامه ی بلدیه" چنین می نویسد:روزنامه ی بلدیه نام یکی از نشریات دوران مشروطه در همدان است. روزنامه بلدیه به صاحب امتیازی و مدیریت مرتضی موسوی و میرزا ابوالقاسم خان همدانی در سال۱۳۲۵٫ق تأسیس و در تهران منتشر شد. این روزنامه که تا ۱۷ شماره بیشتر انتشار نیافت مربوط به اخبار و مسائل همدان بود
ملا نصرالدین
نام نشریه‌ای بود که به سردبیری جلیل محمدقلی‌زاده به زبان ترکی آذربایجانی و گاهی اوقات به زبان روسی منتشر می‌شد. این مجله که در سال ۱۹۰۶ تأسیس شد، در ابتدا در تفلیس (از ۱۹۰۶ تا ۱۹۱۷) منتشر می‌شد و سپس در تبریز (در ۱۹۲۱) و باکو (از ۱۹۲۲ تا ۱۹۳۱) انتشارش ادامه یافت. این مجله به زبان ترکی آذربایجانی چاپ می‌شد که هنوز به رسم‌الخط عربی بود و بعد با روی کار آمدن شوروی الفبای لاتین جای آن را گرفت. هر از چند گاهی به زبان روسی نیز منتشر می‌شد. این مجله که به مدت ۲۰ سال منتشر شد، برای بسیاری از خوانندگان خود دریچه ای برای آشنایی با عالم سیاست هر چند در قالب طنز را گشود. میرزا علی‌اکبر صابر بنیان‌گذار مجله، با نام مستعار هوپ‌هوپ در آن اشعار انتقادی خود را منتشر می‌کرد.
شمارهٔ اول نشریهٔ 'نسیم شمال در ۲ شعبان ۱۳۲۵ قمری (برابر با ۱۰ سپتامبر ۱۹۰۸) در رشت منتشر شد. انتشار روزنامه در رشت تا ۱۳۲۹ قمری ادامه یافت که با به توپ بستن مجلس دچار وقفه‌ای ۷ ماهه شد. دورهٔ جدید انتشار نسیم شمال در تهران در پی مهاجرت اشرف الدین، به یاری فتح‌الله خان اکبر سپهدار رشتی در ۱۳۳۳قمری آغاز شد. نخستین شمارهٔ این دوره تاریخ ۷ صفر ۱۳۳۳ را دارد که در چاپخانهٔ کوچک کلیمیان در ۴ صفحه کوچک چاپ می‌شد و با وجود جمعیت کم تهران در آن روزگار و شمار اندک با سوادان، ۲ تا ۴ هزار نسخه به فروش می‌رسید، در حالی که تشکیلاتی برای اشتراک نداشت و غالباً کودکان روزنامه فروش آن را توزیع می‌کردند. نسیم شمال در شهرستان‌ها توزیع نمی‌شد و به‌صورت شخصی و فردی به شهرهای دیگر می‌رسید. هر شماره به سرعت به فروش می‌رفت و اشعار آن تبدیل به تصنیف‌های مورد علاقهٔ مردم می‌شد. بخش زیادی از مطالب نشریه را شعرهای ساده و روان و گاه عوامانه سیاسی، اجتماعی و مذهبی تشکیل می‌داد. اشرف‌الدین مطالب روزنامه را به نام‌های مختلف امضا می‌کرد. از جمله هوپ هوپ (که یادآور تأثیرپذیری او از میرزا علی‌اکبر صابر بود)، فقیر، خرابعلی میرزا، لات‌ولوت، یتیم‌جوجه، میرزاقشون‌علی، محروم‌الحقوق، آکل‌الوقفیات، و ده‌ها لقب طنزآمیز دیگر. بسیاری از شعرها و مطالب نسیم شمال، ترجمه یا اقتباسی از اشعار و مطالب نشریه ملانصرالدین بود که در تفلیس به ترکی منتشر می‌شد. نسیم شمال با انتشار ترجمه‌های این اشعار خواننده فارسی زبان را با مضمون‌های مطالب ملانصرالدین نیز آشنا می‌کرد.
احتمال همکاری دیگران را با اشرف‌الدین به ویژه در اواخر انتشار نسیم شمال و پس از بیماری سید، منتفی ندانسته‌اند. انتشار روزنامه در دوره‌های متأخر با وقفه‌هایی همراه بود. با مرگ اشرف‌الدین سردبیری نسیم شمال به محسن حریرچیان ساعی، دستیار شاعر در آخرین روزهای زندگی وی، واگذار شد. گرچه وی کوشید سبک و سیاق اشرف الدین را حفظ کند، اما نوشته‌های پرشور و مؤثر اشرف‌الدین هرگز تجدید نشد
باباشَمَل، به معنای لوطی است و ظاهراً نام یکی از پهلوانان بوده که بعدها گسترشِ معنایی پیدا کرده‌است. رضا گنجه‌ای مدیر و مؤسس این نشریه در آلمان در رشته مهندسی تحصیل کرده بود، و خود نیز از نام مستعار باباشمل استفاده می‌کرد و تا پایان عمر به این نام مشهور بود. اولین شماره باباشمل در روز پنجشنبه ۲۵ فروردین ۱۳۲۲/ آوریل ۱۹۴۳ انتشار یافت و برخلاف انتظار گنجه‌ای نسخه‌های آن به سرعت نایاب شد، به گونه‌ای که او مجبور به تجدید چاپ آن شد. دوره اول باباشمل، پس از انتشار ۱۲۳ شماره، در ۱۲ مهر ۱۳۲۴ پایان یافت. شماره اول از دوره دوم، در ۲۹ مهر ۱۳۲۶ با اشاره به سفر مدیر روزنامه و بازگشت او منتشر شد. عمر این دوره نیز کوتاه بود و پس از چند ماه برای همیشه تعطیل شد. شماره ی مسلسل ۱۵۰، در ۲۰ اسفند ۱۳۲۶، آخرین شماره ی باباشمل بود،
توفیق
توفیق، هفته‌نامهٔ فکاهی و طنزآمیز فارسی‌زبان ایران با حدود نیم قرن فعالیت از سال ۱۳۰۲ تا ۱۳۵۰ خورشیدی (۱۹۲۳ تا
ت۱۹۷ میلادی) بود. ازاین‌رو که مجلهٔ توفیق در شب‌های جمعه منتشر می‌شد، شعارش بود: «همشهری شب جمعه دو کار یاد
ت نره: دوم خریدن مجلهٔ توفیق!».
ابوالقاسم حالت، پرویز خطیبی، کریم فکور، ابوتراب جَلی، حسین توفیق و عباس توفیق در دوره های مختلف سردبیر یا رئیس هیئت تحریریه (شورای نویسندگان) توفیق بودند از سال ۱۳۳۹ شمسی توفیق توانست انتقادات طنزآمیز خود را تا حد نخست‌وزیران ایران توسعه دهد و این انتقادات از دکتر منوچهر اقبال شروع شد و به دوران نخست‌وزیران بعدی: دکتر علی امینی، اسدالله عَلَم، حسنعلی منصور و امیرعباس هویدا رسید؛ ولی هویدا در صدد برآمد که نشریهٔ فکاهی دیگری را که خود بر آن نظارت داشته باشد، در مقابل توفیق عَلَم کند؛ ازاین‌رو، با کمک مالی فراوان، امتیاز مجلهٔ فکاهی کاریکاتور را به محسن دولّو واگذار کرد و تعدادی از طنزنویسان توفیق در آن مجله مشغول شدند پس از گذشت چند ماه از توقیف توفیق، برادران توفیق شماره‌هایی از آن را مخفیانه چاپ کردند؛ ولی به‌رغم ارسال نسخه‌هایی از آن به مراجع قانونی و کتابخانه‌های رسمی، در مهر ۱۳۵۱، با استناد به تبصرهٔ دو، مادّهٔ پنج «قانون مطبوعات» که تصریح می‌کرد اگر روزنامه‌ای تا یک سال منتشر نشود امتیازش لغو می‌شود، امتیاز توفیق لغو شد دورهٔ توفیق در کتابخانهٔ مرکزی دانشگاه تهران، تماشاگه مطبوعات، کتابخانهٔ ملی وزارت فرهنگ و ارشاد، کتابخانهٔ مجلس، و خانهٔ مطبوعات در تبریز نگهداری می شود.
روزنامهٔ چلنگر
چلنگر روزنامهٔ فکاهی و سیاسی ایران بود که بین سال‌های ۱۳۲۹–۱۳۳۲ منتشر می شد. انتشار چلنگر پس از ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ قطع شد. چلنگر در گیلکی به معنی قفل و کلیدساز است. این روزنامه را محمدعلی افراشته در ۱۷ اسفند ۱۳۲۹ منتشر کرد. چلنگر در چهار صفحه به قیمت دو ریال منتشر می شد و بیشتر اشعار و مطالب آن متعلق به شخص افراشته بود. بیتی از افراشته «بشکنی ای قلم ای دست اگر / پیچی از خدمت محرومان سر» سال‌ها سرتیتر روزنامه بود و انتشار آن یک حادثه در دنیای شعر و مطبوعات ایران به شمار می‌رفت.
محمدعلی راد بازقلعه‌ای (افراشته) فرزند حاج شیخ جواد مجتهد بازقلعه‌ای به سال ۱۲۸۷ خورشیدی در روستای بازقلعهٔ سنگر (رشت) به دنیا آمد. او از پیشگامان شعر گیلکی و از نام‌داران شعر ساده و روان فارسی و از بزرگان طنز اجتماعی ایران است. از جوانی در پی تأمین معاش به کارهای گوناگونی پرداخت: گچ‌فروشی، شاگرد پادوئی شرکت‌های ساختمانی، شاگردی بنگاه‌های معاملات املاک، معمار شهرداری، آموزگاری، هنرپیشگی، تئاتر، مجسمه‌سازی، نقاشی و سرانجام روزنامه‌نگاری و شاعری. همکاری با مطبوعات را از روزنامهٔ امید در سال ۱۳۱۴ آغاز کرد و بعدها در روزنامهٔ توفیق طنز خود را آزمود. نام او بعد از شهریور ۱۳۲۰ به‌عنوان شاعری مردمی، مبارز و انساندوست بر سر زبان‌ها افتاد. در سال‌های پس از شهریور ۲۰ تا ۱۵ بهمن ۱۳۲۷ آثار افراشته در نشریات حزب تودهٔ ایران چاپ می‌شد.
مجله ی فکاهی کاریکاتور
مجله ی فکاهی کاریکاتور به سردبیری محسن دولو در ۶ مردادماه ۱۳۴۷ شمسی منتشر شد و تا سال ۱۳۵۷ به کارش ادامه داد. محسن دولو (۱۲۹۹، تهران - ۵ دی ۱۳۷۶، تهران) به پدر کاریکاتور نوین ایران مشهور است. او با ترسیم کاریکاتور چهره نیکیتا خروشچف توانسته اولین جایزه بین‌المللی در عرصه کاریکاتور را برای ایران از جشنواره مونترال کانادا در سال ۱۳۴۶ بدست بیاورد. دولو اولین بار در سال ۱۳۲۵ ضمیمه فکاهی مجله استقلال را به عنوان سردبیر پذیرفت ولی این ضمیمه بیشتر از یک شماره منتشر نشد. در همان سال نشریه‌ای دیگر به نام مجله پیروزی که ضمیمه فکاهی آن با مسؤولیت محمد مرتضوی و سردبیری آن با محسن دولو بوده، منتشر می‌شود. دولو یک سال پس از کسب جایزه بین المللی کاریکاتور در جشنواره مونترال کانادا، در ۶ مهرداد سال ۱۳۴۷ نشریه کاریکاتور را منتشر میکند که جواد علیزاده و بهمن عبدی از همکاران وی در این مجله بوده‌اند.
علی بابا و حاجی بابا
پرویز خطیبی در آغاز فعالیت‌های مطبوعاتی نشریات علی بابا و حاجی بابا را منتشر کرد که به خاطر انتقادهای سیاسی بارها توقیف و سرانجام برای همیشه تعطیل شدند. نشریه ی «حاجی بابا» که از سال ۱۳۲۸ تا ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ با سرپرستی پرویز خطیبی منتشر می‌شد، از پرطرفدارترین نشریات فکاهی سیاسی زمان خود بود.
هفته نامهٔ فکاهی گل آقا
پس از گذشت شش سال از نوشتن یادداشت‌های "دو کلمه حرف حساب"، کیومرث صابریِ فومنی (۷ شهریور ۱۳۲۰ – ۱۱ اردیبهشت ۱۳۸۳ خورشیدی)، تصمیم گرفت که اولین هفته‌نامهٔ طنز پس از انقلاب را منتشر سازد. وی با هدف تیراژ صد هزار نسخه، در ۱ آبان سال ۱۳۶۹ اولین نسخهٔ هفته‌نامهٔ گل‌آقا را به قیمت ۱۵ تومان منتشر کرد که با نایاب شدن نسخه‌های اولیه مجبور به تجدید چاپ شد. از همکاران او در روزهای نخست می‌توان از محمد حاجی حسینی، مرتضی فرجیان، مرتضی ناطقیان (معتضدی)، سید ابراهیم نبوی، محمدرفیع ضیایی، احمد عربانی، ناصر پاک شیر، نیک آهنگ کوثر، منوچهر احترامی، ابوالفضل زرویی نصرآباد، رضا رفیع و بزرگمهر حسین پور نام برد. هفته نامه «گل‌آقا» به مدیریت کیومرث صابری فومنی سرآمد نشریاتی بود که طی دهه های ۷۰ و ۸۰ با زبان طنز و کاریکاتور به نقد فضای سیاسی و اجتماعی کشور می پرداخت. این نشریه با این شعار منتشر می‌شد:
خنده رو هر که نیست از ما نیست/ اخم در چنتهء گل آقا نیست
نشريه ی فکاهی اصغر آقا
اصغر آقا با وجود وقفه هايي در انتشار، منظم ترين و ديرپاترين نشريه اي بوده که به طور ماهانه در خارج از کشوردر دسترس علاقه مندانش قرار گرفته و استقبال عمومي از اين نشريه طنز در مقايسه با ديگر نشريه هاي فارسي در خارج از کشور بي بديل بوده است. ناشر اصغر آقا هادي خرسندي طنز نويس ايراني است که مجادلات قلمي سياسي او با آرت بوخوالد روزنامه نگار و طنز نويس آمريکايي در مطبوعات پيش از انقلاب خوانندگان مشتاقي داشت، نشريه ی «اصغرآقا» از طريق شبکه جهاني اينترنت هم قابل دسترسي است
پژوهش و تدوین
دکتر منوچهر سعادت نوری
==================
Very interesting and informative article. Thank you