علی سجادی
كتاب تاريخچۀ صنایع نفت بر اساس مذاکرات مجلس شورای ملی (فوریۀ ۲۰۲۰، بهمن ۱۳۹۸) شامل مطالبی است که با گذشت هفتاد سال از ملی شدن نفت در ایران مورد توجه قرار نگرفته است. در این کتاب برای نخستین بار برخی از اظهارات دکتر مصدق را چالش و مورد راست آزمایی قرار داده ام.
علاقه مندان می توانند کتاب را از طریق اینترنت به کتابفروشی های آمازون و بارنز اند نوبل سفارش دهند. عنوان انگلیسی کتاب:
The Untold History of the Nationalization of Oil in Iran: Based on Iranian Parliament Negotiations (1950-1951)
چکیده ای از کتاب
فصل ششم: ملی شدن نفت پیشنهاد که بود؟
... چرا قانون ملی کردن صنعت نفت در صورتجلسه رسمی مجلس شورا وجود ندارد؟
در تمام کتابها و مقاله هایی که دربارۀ ملی کردن نفت ایران منتشر شده، به صراحت آمده است که قانون ملی شدن صنعت نفت در روز ۲۴ اسفند ۱۳۲۹ در مجلس شورا و سپس در ۲۹ اسفند همان سال در مجلس سنا به تصویب و به توشیح شاه رسید. لازم به توضیح است که بر اساس مقررات مجلس شورا مصوبه های کمیسیون های مختلف بعد از تصویب در کمیسیون مربوطه باید در صحن مجلس مطرح می شد، و دست کم یک موافق و یک مخالف دربارۀ آن سخن می گفتند و بعد دربارۀ آن رأی گرفته می شد. این ترتیب و شیوه در مورد قانون ملی شدن صنعت نفت رعایت نشد. آنچه از مصوبۀ مجلس شورای ملی در برخی از منابع دیده می شود این است:
عکس دستخط مکی با امضای اعضای کمیسیون نفت
در حالی که چنین مصوبه ای در صورتجلسۀ رسمی مجلس شورای ملی در روزنامۀ رسمی کشور شاهنشاهی ایران، مورخ یکشنبه ۱۸ فروردین ماه ۱۳۳۰جلسۀ ۱۲۸ صورت مشروح مذاکرات مجلس روز ۵ شنبه ۲۴ اسفند ماه ۱۳۲۹، به این صورت نیامده است! این صورت جلسه در ده صفحه چاپ شده است.
آنچه در این جلسه طرح شده و به تصویب رسیده گزارش کمیسیون نفت است، به این شرح:
گزارش از کمیسیون مخصوص نفت به مجلس شورای ملی...
مجلس شورای ملی کمیسیون مخصوص نفت که طبق تصمیم قانونی در جلسه پنجشنبه ۲۱- ۱۰- ۱۳۲۹ از طرف مجلس شورای ملی اتخاذ شده است و من باب یاد آوری به عرض مجلس شورای ملی میرساند تصمیم قانونی مجلس شورای ملی با تایید و تصویب گزارش کمسیسون نفت دائر بر این که لایحه ساعد –گس کافی برای استیفای حقوق ایران نیست به منظور اجرای قانون مهرماه ۱۳۲۶ به آن کمیسیون مأموریت میدهد که با توجه به پیشنهادات آقایان مبنی بر تعیین وظیفه و رویه دولت تهیه و برای تصویب به مجلس شورای ملی تقدیم نماید. آقایان نمایندگان میتوانند در ظرف دو هفته هر گونه پیشنهادی که دارند به کمیسیون تقدیم نمایند. از تاریخ نهم بهمن ماه ۱۳۲۹ الی تاریخ پنجشنبه ۱۷ اسفند ماه ۱۳۲۹ دوازده جلسه تشکیل داده و غالب جلسات طولانی و در جلسه چند ساعت مشغول مطالعه جوانب و اطراف موضوع بوده و از لحاظ سیاسی و اقتصادی و قضائی و غیره مداقه کامل به عمل آورده که عیناً چگونگی مذاکرات در صورت جلسات کمیسیون منعکس است بالاخره در روز پنجشنبه ۱۷ اسفند ۱۳۲۹ کمیسیون به اتفاق آراء تصمیم ذیل را اتخاذ و اینک گزارش آن تقدیم مجلس شورای ملی میگردد. مجلس شورای ملی نظر به این که ضمن پیشنهادات به کمیسیون نفت پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت در سراسر کشور مورد توجه و قبول کمیسیون قرار گرفته و از آن جایی که وقت کافی برای مطالعه دراطراف اجرای این اصل نیست کمیسیون مخصوص نفت از مجلس شورای ملی تقاضای دو ماه تمدید مینماید.
دکترمصدق – جمال امامی – دکتر شایگان – صالح بهبهانی – حائری زاده – گنجه – حسین مکی – ٔ سر تیپ زاده – پالیزی ۰دکتر علوی – قشقائی – ناصر ذوالفقاری – دکتر کاسمی – دکتر هدایتی – فقیه زاده – عامری – فرامرزی
بنابراین ماده واحده ذیل را با قید دو فوریت برای تصویب تقدیم مجلس شورای ملی مینماید:
ماده واحده – مجلس شورای ملی تصمیم مورخ ۱۷/ ۱۲/ ۱۳۲۹ کمیسیون مخصوص نفت را تایید و با تمدید مدت موافقت مینماید.
مخبرکمیسیون مخصوص نفت – حسین مکی
تأیید مصوبه کمیسیون مخصوص نفت به جای طرح ملی شدن و عدم ّ رأی گیری دربارۀ آن
در این جلسه مصوبۀ کمیسیون مخصوص نفت مورد بحث قرار گرفت. حائری زاده که از امضا کنندگان طرح بود به عنوان «مخالف مشروط»! و کشاورز صدر (به عنوان موافق) سخنانی گفتند و سپس جمال امامی که او هم از امضا کننده طرح کمیسیون بود، طی سخنانی به بهانه «پیشنهاد کفایت مذاکرات» گفت که اتخاذ تصمیمی به این اهمیت نیاز به زمان بیشتری دارد تا راه اجرای ملی کردن روشن شود:
«... خدا رحمت کند و از گناهانش بگذرد مرحوم رزم آرا یک پیشنهادی به مجلس کرده بود که این موضوع را از دست کمیسیون نفت خارج بکند من حرفی در این ندارم که هر کمیسیونی که میرفت ممکن بود همین راه را طی بکند ولی این عمل در انظار زننده بود و اصلح این بود که طبق مقررات مجلس قبل از رای گرفتن دربارۀ هر طرح یا لایحه ای باید دست کم یک نفر به عنوان موافق و یک نفر به عنوان مخالف آن صحبت می کرد. در آن زمان نمایندگان فراکسیون وطن (جبهۀ ملی) در مواردی که با طرحی موافق بودند، به عنوان مخالف ثبت نام می کردند تا مخالفان حقیقی نتوانند از فرصتی که پارلمان برای مخالفان پیش بینی کرده بود استفاده کنند. در این مورد هم حائری زاده که امضا کنده طرح بود، به عنوان «مخالف مشروط» ثبت نام کرده بود تا کسی نتواند در مخالفت طرح سخن بگوید. کمیسیونی که مقدمه کار را بنا نهاده خاتمه کار را هم او انجام بدهد این پیشنهاد شد و مورد موافقت مجلس شورای ملی واقع شد پیشنهاد سوم این پیشنهاد اخیر بود که باز برای آنکه تعدیلی کرده باشیم و توافق رای پیدا کرده باشیم در کمیسیون به این شکل بنده تنظیم کردم و مورد موافقت آقایان واقع شد در این چند روز زیاد بمن مراجعه کردند جناب آقای دکتر مصدق یک اشخاصی آمدهاند از من پرسیدند آقا شما اوضاع دنیا وضعیت مملکت و کوفت و زهرمار اینها را در نظر بگیرید شما چرا این پیشنهاد را امضاء کردهاید یا این پیشنهاد را دادید بنده به آنها جواب ندادم حالا جوابشان را میدهم آیا در بین شما نمایندگان مجلس شورای ملی و ملت ایران (افراد صحیح النسب ملت ایران را عرض میکنم) کسی پیدا میشود بگوید که ما نمیخواهیم نفت خودمان را خودمان اداره کنیم هیچ همچو کسی هست؟ (جمعی از نمایندگان – خیر نیست) این آرزوی هر فرد ایرانی است که تمام صنایعش را بالاخص صنعت نفت خودش را خودش اداره کند و بدست اجنبی ندهد (عده از نمایندگان – صحیح است) خوب به من ایراد میگیرند چرا این را این آرزو را روی کاغذ آوردهاید چه اشکالی دارد آن اشخاصی که اشکال میکنند بر سر این موضوع این اشکال را میکنند که آیا طرز اجرای این چطور میشود ما وقت خواستیم برای این که طرز اجرای این را با در نظر گرفتن تمام جوانب کار برویم تهیه کنیم (صحیح است) ما اینجا آمده ایم بشما میگوییم که آقا یک همچو موضوعی است که مورد توجه کمیسیون نفت و اکثریت نمایندگان است برای این که این را در قالب عمل بریزیم وقت لازم داریم و در ظرف ۵ روز و ده روز هم نمیشود انجام داد به کمیسیون نفت اجازه بفرمایید که این وقت را داشته باشد که مطالعات خودش را راجع به این موضوع به این مهمی کامل بکند ما از شما این را میخواهیم عرض میکنم کار به مرحله ای رسیده است بنده که شخصاً موافقت دارم که اگر آقایان تصویب فرمودند ما مجدداً بنشینیم و طرز عمل این موضوع را تهیه بکنیم آقایان اعضاء کمیسیون هم موافقت کنند مجلس شورای ملی هم موافقت کند و از نظری که گفتم که تمام ملت ایران باید مسؤولیت این کار را بگردن بگیرد چند نفر هم از سنا و یا سه نفر از سنا بیایند به ما ملحق شوند برای حل این عمل و حتی یک کمیسیون فنی در خارج از کمیسیون نفت برای مساعدت به ما ملحق بشود (امینی – این از وظایف خود کمیسیون است) ولی از وظایف خود بنده این نیست که از مجلس سنا چند نفر تعیین بکنم بیایند آن جا این را باید مجلس شورای ملی توصیه بکند به مجلس سنا که سه نفر یا پنج نفر از آنجا بیایند بما ملحق بشوند که تا مرحله نهایی این عمل طی بشود.»
پیشنهاد جمال امامی برای دادن دو ماه وقت به کمیسیون برای تهیه طرز اجرای ملی شدن نفت به صورت مادۀ واحده مورد موافقت مجلس قرار گرفت، بدون این که نمایندگان مجلس در اصل موضوع ملی شدن نفت بحث کنند یا نظرات موافق و مخالف مطابق سنت مجلس مطرح گردد. یعنی عملا بدون طرح ملی شدن نفت در صحن مجلس، مصوبۀ کمیسیون مخصوص نفت به طور ضمنی، در مادۀ واحدۀ مربوط به تمدید مدت کمیسیون تصویب شد! پس از جمال امامی، اردلان نمایندۀ دیگر مجلس پیشنهاد کرد که «کمیسیون نفت مجاز است از کارشناسان خارجی در صورت لزوم دعوت نماید و مورد استفاده قرار دهد».
سپس مصدق بعد از تشکر از نمایندگان مجلس برای تصویب مادۀ واحده گفت:
«... میخواهم راجع به خبری که از لندن منتشر شده است چند کلمه ای به عرض آقایان محترم پس از قرائت این خبر برسانم. امروز [صحیح: دیروز] در مجلس لردها لرد ونسی تار از دولت پرسید که آیا اقدامات لازم برای حفظ منافع انگلیس در ایران به عمل آمده است یا خیر. هندرسن معاون پارلمانی از جانب دولت گفت که دولت هم قانوناً حق دارد و هم موظف است منافع قانونی بازرگانی خود را در ماوراء بحار حفظ نماید من چنین استنباط کرده ام که آقای لرد ونسی تار از این سؤال شرکت نفت را به خصوص در نظر گرفته است از طرف دولت ایران هیچ تقاضایی جدیداً دربارۀ این شرکت از دولت بریتانیا نشده است شرکت حاضر است برای قرارداد الحاقی جدیدی با دولت ایران وارد مذاکره شود که بر پایۀ تساوی منافع شرکت و ایران باشد اخیراً شرکت نفت قبل از واقعه ناگوار قتل سپهبد رزمآرا همین مذاکرات را با دولت ایران نموده بود مدت قانونی شرکت نفت تا سال ۱۹۹۳ است و به دولت ایران خاطر نشان شده است که به موجب شرایط پیمان سال ۱۹۳۳دولت ایران نمیتواند یک جانبه به عملیات بهره برداری شرکت نفت خاتمه دهد. به سفیر کبیر انگلیس در تهران دستور داده شده که در این باب یادداشتی به دولت ایران تسلیم نماید. این بود جواب هندرسن به لرد ونسی تار. سپس لرد نامبرده از نمایندۀ دولت سؤال کرد که آیا به اعلامیۀ آیت الله کاشانی توجه شده است که او نه فقط قتل رزمآرا را به دیده تصویب نگریسته حتی تحریک نموده که مردم برای بیرون راندن شرکت نفت از ایران به قوۀ قهریه و بلکه به کشت و کشتار و تخریب متوسل شوند؟ هندرسن جواب داد دولت بریتانیا هیچ گاه حاضر نیست به حرفهای این فرد ایرانی ترتیب اثر بدهد زیرا او مسؤلیتی ندارد و خود اعتراف کرده که در جنگ گذشته یکی از عمال نازیها در ایران بوده و حتی در واقعه سوء قصدی که بر علیه پادشاه خودش روی داده توقیف و بعداً تبعید گردید.»
در همان روز حائری زاده و کشاورز صدر، دو تن دیگر از نمایندگان مجلس نیز اظهارات مشابهی بدون ذکر نام «لرد ونسی تار» عنوان کردند.
قبل از این که به ادامۀ سخنان و تفسیر مصدق از خبری که در روز ۲۴ اسفند در مجلس به اطلاع نمایندگان رساند بپردازیم، لازم است اندکی در این خبر و شیوۀ عرضۀ آن دقیق شویم:
پرسش و پاسخ دربارۀ ایران در مجلس اعیان انگلستان بر اساس سایت پارلمان بریتانیا به این نشانی: پرسش و پاسخ میان لرد ونسی تار (Vansittart) و لرد هندرسون، معاون پارلمانی دولت در امور خارجی، در روز ۱۴ مارس ۱۹۵۱ برابر با ۲۳ اسفند ۱۳۲۹ انجام شده، ولی متن آن در هیچ یک از روزنامه های پر تیراژ ایران (چون اطلاعات، باختر امروز، رهبر، و مردم) در روزهای ۲۳ و ۲۴ اسفند چاپ نشده بود، و منبع مصدق روشن نیست. اهمیت موضوع منبع در این است که آنچه مصدق از این پرسش و پاسخ نقل کرده، ترجمه ای تحریک آمیز اصل پرسش و پاسخ چنین است:
لرد ونسی تار: «آیا دولت اعلیحضرت پادشاه همه اقدامات ضروری را برای حمایت از منافع مشروع بریتانیا در ایران انجام داده است؟»
لرد هندرسون معاون پارلمانی دولت در امور خارجی: «هم وظیفه و هم حق دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان است که اقدامات لازم را برای حمایت از منافع تجاری مشروع بریتانیا در ماورا بحار انجام دهد. فرض من این است که عالیجناب لرد مشخصاً شرکت نفت انگلیس و ایران را در نظر دارند. هیچ درخواستی از دولت ایران در مورد این شرکت دریافت نشده است. اما کمیسیون نفت در پارلمان ایران به طور یکجانبه قطعنامه ای تصویب کرده که ملی شدن صنعت نفت در سراسر کشور مورد توجه و قبول قرار گیرد، اما چون فرصت کم است «برای مطالعه اصول و چگونگی» [ملی شدن] نیاز به دو ماه تمدید فرصت دارد. این قطعنامۀ کمیسیون اکنون به صحن پارلمان ایران رفته است. از طرف شرکت، درک من این است که آنها خواهان گفتگو برای توافقی هستند که شاید در بهترین صورت بتوان آن را مناصفه در سود با ایران توصیف کرد [۵۰-۵۰] و این را قبل از اتفاق ناگوار اخیر در تهران [قتل رزم آرا] به اطلاع آنها رساند. توافق کنونی شرکت با دولت ایران تا سال ۱۹۹۳ اعتبار دارد، و به دولت اعلیحضرت پادشاه [انگلستان] گفته شده است که بر اساس شرایط آن توافق، قانوناً دولت ایران نمی تواند به طور یکجانبه از عملیات شرکت جلوگیری کند. دولت اعلیحضرت نمی تواند در مورد منافع مهم انگلستان بی تفاوت باشد. سفیر اعلیحضرت پادشاه در تهران دستور گرفته در این باب یادداشتی به دولت ایران تسلیم نماید.»
لرد ونسی تار: «من از توضیحات عالیجناب خوشوقت شدم، و امیدوارم این اقدام لازم در تهران صورت بگیرد. من بخصوص خوشحالم که می شنوم دولت اعلیحضرت پادشاه این گرایش هولناک در نفی یکجانبه [قرارداد] را نپذیرفته. می خواهم از عالیجناب بپرسم که آیا دولت متوجه سید کاشانی هست که نه فقط آشکارا ترور نخست وزیر مقتول را تایید کرده، بلکه تهدید کرده از این شیوه [ترور] بازهم بهره خواهد جست.»
لرد هندرسون: «پاسخ مثبت است. اگرچه دولت اعلیحضرت پادشاه تمایلی به اهمیت دادن به چنین شخصی ندارد، که بنا بر اطلاعات ما، مشهور به بی مسئولیتی است، و به دلیل کمک به مأمورین آلمانی در جنگ اخیر محکوم، دستگیر و بعداً به دلیل ارتباط و تلاش برای ترور پادشاه از ایران اخراج شده است.»
لرد ونسی تار: «عالیجنابان، من هم خیلی خوشوقتم که این پاسخ را می شنوم. به نظر می رسد سید کاشانی سابقۀ کثیفی داشته باشد، و من خوشحالم که این موضوع به اطلاع عموم رسیده است.»
همان طور که می بینید روایت مصدق از این پرسش و پاسخ با روایت اصلی تفاوتهایی اساسی دارد. مث ًلا کلمۀ «مشروع» از عبارت «منافع مشروع انگلیس» تبدیل به «منافع انگلیس» شده؛ و یا عبارت کاشانی «تحریک نموده که مردم برای بیرون راندن شرکت نفت از ایران به قوۀ قهریه و بلکه به کشت و کشتار و تخریب متوسل شوند» توسط گوینده به متن افزوده شده؛ و یا کاشانی را «عامل نازیها در ایران» خوانده در حالی که در اصل مطلب درباره «اتهام» کاشانی در کمک به مامورین آلمانی است، و به این ترتیب بیان آن با این تغییرات، بسیار تحریک آمیز شده است.
تفسیر مصدق از گفت و شنود تحریف شده در مجلس اعیان انگلستان
«قبلا میخواهم عرض کنم که جناب آقای هندرسن معاون وزارت خارجه انگلیس چه سمتی دارد که در این باب مذاکراتی در مجلس لردها کرده اند زیرا فرض کنید که دولت انگلیس یکی از صاحبان سهام شرکت نفت باشد. در این مورد دولت انگلستان مثل سایر صاحبان سهم است هیچ امتیازی بر سایر صاحبان سهام ندارد و دولت انگلیس باید تحت نظریات شرکت نفت باشد و اگر شرکت نفت حرفی دارد خود شرکت با دولت ایران بزند به هیچ وجه دولت ایران امتیازی به دولت انگلیس نداده که دولت انگلیس خودش را در این وارد مرحله بکند. من و تمام نمایندگان این مجلس شورای ملی هیچ سمتی برای هندرسن که چنین حرفی در مجلس لردها زده است نمیتوانیم قبول کنیم (نمایندگان - صحیح است) قرارداد ۱۹۳۳که من آن را قرارداد ساختگی میدانم (صحیح است) به زور ایجاد شد و حالا میخواهند به زور هم اجرا کنند ملت ایران هیچ وقت حاضر نیست که زیر بار این حرفها برود خصوصاً با وضعیاتی که امروز در مصالح عمومی هست اطاعت کند و زیر بار این زور برود (صحیح است) قسمت دیگر عرض من این است که هندرسن به یک مقام روحانی این مملکت که نماینده این مجلس هم هست (صحیح است) و مصونیت هم ٔدارد (صحیح است) و از طرف مردم تهران به نمایندگی مجلس انتخاب شده است توهین کرده است، هیچ دولتی و هیچ ملتی نمی بایست به مقدسات یک مملکتی برای منافع خودشان برای اینکه بتوانند تا سال ۱۹۹۳ منافع ایران را، عایدات نفت جنوب را غارت بکنند چنین اهانتی بکنند (صحیح است) هرگز و به هیچ وجه ملت ایران راضی نخواهد شد که یک دولتی که به ما اظهار دوستی میکند وضع بین المللی اقتضا میکند که ما با این دولت همیشه دوست باشیم معاون وزارت خارجه اش در مجلس لردها چنین مذاکراتی بکند...»
پس از این سخنان و برخی پیشنهادات تکمیلی دربارۀ متخصصین داخلی و خارجی پیشنهاد اردلان برای استفاده از کارشناسان داخلی و خارجی به رای گذاشته و تصویب شد. سپس تیمورتاش نماینده دیگر مجلس پیشنهاد کرد آن دسته از نمایندگان مجلس که پیشنهادی دارند بتوانند به کمیسیون مخصوص نفت رفته و پیشنهاد خود را ارائه نمایند که از سوی مکی مخبر کمیسیون مورد استقبال قرار گرفت و سپس مادۀ واحده به رای گذاشته شد و با قیام اکثر نمایندگان به تصویب رسید.
«صمیم قانونی» ملی شدن نفت در روزنامۀ رسمی کشور شاهنشاهی ایران که ناشر مذاکرات مجلس شورای ملی بوده است متن این مادۀ واحده نیامده، اما سندی داریم که به امضای رضا حکمت رئیس مجلس شوراست و در آن آمده است:
تصمیم قانونی
دائر به ملی شدن صنعت نفت در سراسر کشور و دو ماه تمدید به کمیسیون نفت جهت مطالعه در اطراف اجرای این اصل مصوب ۲۴ اسفند ماه ۱۳۲۹
مادۀ واحده - مجلس شورای ملی تصمیم مورخ ۱۷ اسفندماه ۱۳۲۹ کمیسیون مخصوص نفت را تأیید و با تمدید مدت موافقت می نماید.
تبصرۀ ۱ - کمیسیون نفت مجاز است از کارشناسان داخلی و خارجی در صورت لزوم دعوت نماید و مورد استفاده قرار دهد.
تبصرۀ ۲ - آقایان نمایندگان حق دارند تا پانزده روز بعد از تشکیل کمیسیون حق حضور داشته باشند.
«تصمیم متخذۀ کمیسیون نفت در جلسه ۱۳۲۹/۱۲/۱۷: نظر به این که ضمن پیشنهادات واصله به کمیسیون نفت پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت در سراسر کشور مورد توجه و قبول کمیسیون قرار گرفته و از آنجایی که وقت کافی برای مطالعه در اطراف اجرای این اصل باقی نیست کمیسیون مخصوص نفت از مجلس شورای ملی تقاضای دو ماه تمدید می نماید».
تصمیم قانونی بالا که منضم به تصمیم متخذه کمیسیون نفت می باشد در جلسه بیست و چهارم اسفند ماه یکهزار و سیصد و بیست و نه از طرف مجلس شورای ملی اتخاذ شده است.
رئیس مجلس شورای ملی - رضا حکمت
تصویر «تصمیم قانونی» دائر به ملی شدن...
چرا »تصمیم قانونی» و نه «مصوبۀ مجلس»؟
ظاهراً رئیس یا اعضای کمیسیون مخصوص نفت نمی خواستند مصوبۀ خود را در صحن مجلس به رای بگذارند، زیرا اگر آن را برای تصویب توسط نمایندگان مجلس ارائه می کردند، لازم می بود که موافقان و مخالفان آن نظرات خود را در صحن مجلس بیان کنند، و سپس نسبت به آن رأی گرفته شود. بنابراین، ایشان به عنوان تمدید مهلت کمیسیون طرحی به مجلس دادند و پیشنهاد ملی کردن را به آن ضمیمه کردند. به این ترتیب نمایندگان مجلس در اصل به تمدید مهلت کمیسیون مخصوص رأی دادند، اما در عمل آن را شامل «ملی کردن صنعت نفت» هم کردند. از جمله به همین دلیل است که مصدق در خاطرات خود این مصوبه را «قطعی» ندانسته است.
چگونگی تصویب قانون ملی شدن در مجلس سنا
با دخالت تقی زاده ارسال این سند به مجلس سنا، و تصویب آن در مجلس به عنوان «قانون ملی شدن صنعت نفت» هم هم خالی از شائبه نیست، و حتماً بدون مداخلۀ تقی زاده شدنی نبود.
در صورت جلسۀ مجلس سنا، سه شنبه ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ مذاکرات دربارۀ مصوبۀ مجلس شورا به این صورت آمده است:
۲ - تصویب تصمیم مجلس شورای ملی راجع به ملی کردن نفت رئیس- امروز چنان که آقایان مسبوق هستند جلسه فوقالعاده برای گزارش کمیسیون مختلط ۱ و ۳ مربوط به تصمیم قانونی که در مجلس شورای ملی خودشان تصمیم قانونی نامیده آن راجع به ملی شدن نفت بوده است و دیروز بنا شد که یک جلسه برای آن موضوع تبدیل اسکناس ها امروز عصر داشته باشیم و این بیشتر برای این بود که ۲۴ ساعت از توزیع آن طرح [ملی شدن نفت] بگذرد ولی بعضی از آقایان امروز صبح صحبت میکردند که ۲۴ ساعت نجومی نباید گرفت یک شب و یک روز گذشته است میشود مطرح کرد. اگر این نظر قبول بشود این هر دو مطلب امروز تمام میشود... پس گزارش کمیسیون مختلط [نمایندگان مجلس سنا در کمیسیونهای یک و سه] قرائت میشود و تذکر میدهم کمیسیون زحمت کشیده آن اشکالات صوری که بیترتیبی آن رویه بوده اینها را تا حدی اصلاح کرده است ولی مجلس شورای ملی خودشان به معنی قانون گذاشته اند راجع به ملی کردن نفت در کمیسیون خودشان تبصرهای گذارده اند که بعضی از آقایان ایراد کرده اند و حالا کمیسیون به این شکل درآورده که امید است آن اشکالات برطرف بشود. حالا گزارش کمیسیون قرائت میشود (به شرح زیر قرائت شد):
گزارش از کمیسیون مختلط ۱و۳ به مجلس سنا
تصمیم متخذه جلسه پنجشنبه ۲۴ اسفند ماه ۱۳۲۹ مجلس شورای ملی که از طرف ریاست مجلس شوری برای تأیید به مجلس سنا ارسال شده بود در جلسه مشترک کمیسیونهای شماره۱و۳ مجلس سنا که عصر روز شنبه ۲۶ اسفند ماه ۱۳۲۹ تشکیل گردید مطرح شد.
اعضای کمیسیون مخصوص نفت مجلس شورای ملی نیز طبق دعوت قبلی در جلسه کمیسیون مشترک حضور پیدا کردند و پس از ادای توضیحات از جلسه خارج شدند سپس کمیسیونهای شماره ۱و۳ موضوع را مورد شور قرار داده و نسبت به اساس تصمیم متخذه مجلس شورای ملی موافقت نمودند و در نتیجه گزارش زیر تنظیم و برای تأیید تقدیم مجلس محترم سنا میگردد:
«مجلس سنا تصمیم مورخ ۱۷ اسفند ماه ۱۳۲۹ کمیسیون مخصوص نفت مجلس شورای ملی را که در جلسه پنجشنبه ۲۴ اسفندماه ۱۳۲۹ مورد تأیید مجلس واقع شده تأیید مینماید.
مخبر کمیسیون شماره ۳- ابوالقاسم نجم
مخبر کمیسیون شماره ۱- عباس مسعود»
ایراد رضازادۀ شفق به «تصمیم قانونی» ملی شدن نفت بعد از ارائۀ این طرح و سخنان سناتور کاظمی در حمایت از ملی شدن نفت، دکتر رضازاده شفق طی بیاناتی ضمن حمایت از ملی شدن نفت در ایران به ایرادات »تصمیم قانونی« مجلس شورا پرداخت و از جمله گفت:
«... چون این امر یک امر ملی است بنده رأی خواهم داد به موضوع نفت ولی جریان آمدن این تصمیم از مجلس شورای ملی به اینجا که دیدم در گزارش آن نوشته شده است تصمیم مجلس تأیید میگردد که بنده باز نفهمیدم که آیا این قانون است آمده است یا تصمیم است آمده است کمیسیون تأیید میکند یا به یک قانون رأی میدهد بنده رأی خواهم داد به اصل مطلب چون مطلب ملی است ولی عرض میکنم جریان قانوگذاری آمدن این تصمیم از مجلس به مجلس سنا گویا مطابق نظامنامه نبوده است.»
و سپس تقی زاده رئیس مجلس سنا مجبور به توضیحاتی شد:
تقی زاده: این چیزی که از مجلس آمده از اول تا آخرش برخلاف ترتیب است اما آن را تأیید کنید!
«بنده نخواستم شرحی بدهم اما خودم را ناچار میبینم بر طبق وظیفه ای که دارم عرض بکنم که این چیزی که از مجلس آمده است از اول تا آخرش برخلاف ترتیب است. آقای دکتر شفق حق دارند ولی رأیی که داده میشود و یقین دارم آقایان همه رأی میدهند به ملی شدن است و آنها هم غیر از این چیزی نمیخواهند این که مجلس کار را رجوع کرده به کمیسیون و هر کس و از اعضای مجلس شورای ملی پیشنهادی دارند میدهند گفته اند اعضای مجلس سنا هم پیشنهادی بدهند. این را خودشان راجع به خودشان گفته اند اشتباه کرده اند ولی اصل مطلب را که آنها و ملت میخواهند رأی میدهیم. پس من میخواهم عرض کنم منظور کمیسیون در این موردی که اتخاذ کرده این است که ملی بودن را تأیید میکند این که دو ماه مهلت بدهد یا پیشنهادی ارجاع بشود این مطابق ترتیب نظامنامه ما نیست و اشکالی هم ندارد. هیچ نوع نه اشکال کلی نه جزیی این است که بنده عرض کردم که برای این باید این را گفت که در آینده وقتی هم به ترتیب نظامنامه بکنند. این یک تصمیمی است که در آنجا گرفته شده است و مجلس سنا هم آنچه که راجع به ملی شدن نفت است میخواهد تأیید بکنند ما هم رأی به همین میگیریم (نمایندگان- رأی بگیرید) رأی میگیریم به همین که کمیسیون داده است و به همین فرمول رأی میگیریم . خواستم عرض کنم که مقصود این است یعنی این چیزها سابقه ای نشود که بدون ترتیب بیاید و ا ّلا در اصل موضوع که اشکالی و صحبتی نیست این طور میفهمم یعنی اگر کسی نظری دارد البته نفیاً و اثباتاً آزاد است در اصل مطلب بفرمایند و لازم میدانم عرض کنم منظور همان اصل مطلب است ولی این که اگر کسی پیشنهادی دارد بفرستد به کمیسیون و فلان اینها ربطی به سنا ندارد. پس اگر نظر دیگری نیست و در مطلب بحثی نیست رأی میگیریم (نمایندگان- رای بگیرید) چنان که عرض کردم رأی میگیریم به گزارش کمیسیون به همان فرمولی که کمیسیون شماره ۱و۳ با هم پیشنهاد کرده اند و نتیجه آن البته همان است و عرض کردم به اصل مطلب خللی وارد نمی آید. پس با گزارش کمیسیون که تأیید کرده اند ملی شدن صنعت نفت را آقایانی که موافقند بفرمایند (تمام نمایندگان قیام کردند) به اتفاق آراء تصویب شد.»
نظرات