نمایی از فانوس دریایی پورتلند در دماغه ی الیزابت درآمریکا
فانوس دریایی و خَشاب در فرهنگ واژه ها
فانوس دریایی = چراغی که در بندرگاه ها بالای برجی برپا کنند و شب ها برای هدایت کشتی ها آن را بیفروزند: لغت نامه ی دهخدا
فانوس دریایی = یکی از کمک ها برای ناوبری در دریاها است. فانوس معمولاً یک ساختمان برجی شکل است که از بالای آن با سیستمی از چراغ ها و لنزهای نوری علامت هایی برای شناورها فرستاده می شود. در قدیم برای این کار از آتش هم استفاده می شده است. واژه فانوس از زبان یونانی به فارسی آمده و یونانی آن فاروس است. هم‌اکنون در بسیاری از زبان های اروپایی فانوس را "فارو" می‌نامند. همچنین گفته می شود برج یا فانوس اسکندریه در جزیره ی کوچک فاروس بنا شده بود و از همین جاست که کلمه ی فاروس (و با تلفظی دیگر: فانوس) به معنای چراغ دریایی را برای این نوع ساختمان‌ها و مناره هایی که چراغ دریایی بر فراز آن است به کار می‌بردند. با گسترش سامانه های نوین و پیشرفته ی ناوبری، امروزه تعداد فانوس‌ها در جهان به کمتر از ۱۵۰۰ عدد کاهش یافته است: دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا
خَشاب = از گذشته های دور ایرانیان در سواحل خلیج فارس و دریای عمان ساختمان های بلند می ساختند و بر فراز آن ها آتش می افروختند. این ساختمان ها خَشاب نام داشت. خشاب نقاط کم عمق آب را مشخص می نمود و وظیفه خبر رسانی را بر عهده داشت: لغت نامه ی دهخدا
فانوس های دریایی ایران
فرهنگ ایران، از دیدگاه دریانوردی و کشتی‌سازی بسیار پربار است. آب‌های نیلگون دریای پارس (خلیج فارس و دریای عمان) از دیرباز پهنه ی دریانوردی ایرانیان بوده است. از گذشته های دور ایرانیان، در سواحل دریای پارس ساختمان‌های بلند می‌ساختند و بر فراز آنها آتش می‌افروختند. اما، این ساختمان‌ها ی آتش‌بار، جدای از عمل خبر رسانی، به عنوان چراغ دریایی راهنمای دریانوردان و دریاپویان بوده‌اند. فاصله این چراغ های دریایی چنان بوده که با ناپدید شدن یکی، دیگری نمایان می‌شده است. چراغ‌های دریایی با آتشی که همواره بر فراز آنها افروخته می‌شده به چند دلیل ساخته می‌شدند. نخست اینکه با بالا آمدن آب در زمین‌های کم عمق، این خطر همواره وجود داشته که کشتی‌ها نخواسته و ندانسته رو به سوی آب‌های کم عمق آورده، به شن نشسته و نابود شوند. دلیل دیگر آن بوده که در تاریکی شبانگاه و یا هوای ابری و مه‌آلود، کشتی‌بان‌‌ها با دیدن نور، راه و جهت خود را بیابند. دلیل سوم از ساخت این سازه‌های دریایی، خبررسانی به پایگاه‌های دریایی و پادگان‌های زمینی در صورت حمله متجاوزگران و یورش دزدان دریایی بوده است. دلیل چهارم این بوده است که دریابان‌های مستقر در این ساختمان‌ها، پدیده‌های هواشناختی و دریاشناختی را ثبت می‌کرده‌اند. دریانوردان تازه‌کار ایرانی از این اطلاعات، که در ره‌نامگ‌ها ثبت می‌شد، برای رویارویی با رخدادهای هوا و دریا، به ویژه رخدادهای چرخه‌ای و دوره‌ای مانند بادهای موسمی استفاده می‌کردند. در بوشهر (ری‌شهر باستانی) و در نزدیکی شهر ایلامی لیان و همچنین در دژ بندر گنگ (معروف به قلعه پرتغالی‌ها) آثاری از این چراغ
های دریایی برجای مانده است. مسعودی، تاریخ نگار ایرانی در این‌باره می‌نویسد: در "هزاره" و نیز در "آبادان"، پایه‌هایی از چوب در دریا برای دریانوردان ساخته شده که مانند سکو در داخل آب به نظر می‌رسند. روی این سکوها، که خَشاب می‌نامند، در شب آتش می‌افروزند تا کشتی‌هایی که از سیراف و بنادر دیگر می‌آیند با خبر سازند تا به ساحل هزاره برخورد ننمایند زیرا در آن صورت درهم شکسته و نابود خواهند شد. ادریسی نیز می‌گوید: "خشابات در محلی که رود دجله در آب‌های فارس به دریا می‌ریزد واقع شده است. آنها مانند مجموعه ستون‌هایی که رویشان کلبه ساخته شده هستند. در این ساختمان‌ها دریابان‌ها (نگهبانان گارد ساحلی) با قایق‌هایی مستقر هستند که به وسیله ی آن ها می‌توانند از ساحل به این ساختمان‌ها رفت و‌آمد نمایند". یکی از آخرین خشاب‌های ایران که از نفت پارسوماش (مسجد سلیمان) جهت نورافروزی و راهنمایی دریانوردان سود می‌جست و هنوز پابرجاست، خشاب بندرجاسک بوده است
فانوس دریایی ایران یا خَشاب در برخی از سفرنامه ها
دریانوردان ایرانی در دوران هخامنشی به نام "اسکیلاکس" در زمان داریوش بزرگ و "ساتاسپ" در دوران خشایارشا در سفرنامه های خود از فانوس های دریایی ایران یاد کرده اند.
+
نئارخوس (نئارکوس) حدود ۳۶۰ - ۳۰۰ پیش از میلاد) یکی از سرداران اسکندر مقدونی و سرکردهٔ نیروی دریایی او بود. نئارخوس که چراغ های دریایی را در اروند رود دیده، در سفرنامه خود به شرح این فانوس‌های دریایی پرداخته و اعجاب خود را از عظمت آن ها بیان داشته است… در یکی از کهن ترین اسناد پیرامون دریانوردی در خلیج فارس که به سده ی چهارم پیش از میلاد مربوط می‌شود، نئارخوس در یازدهمین سال فرمان‌روایی اسکندر مقدونی و به دستور او سفر دریایی خود را آغاز کرد و در این سفر از دهانه ی رود سند به دهانه ی تنگه هرمز رفته و پس از عبور از خلیج فارس در ساحل رود کارون لنگر انداخت. او که در این سفر چند دریانورد ایرانی ازجمله بگیوس پسر فرناکه، هیدارس بلوچ و مازان قشمی نیز او را همراهی می‌کردند، سفرنامه ای از سفر ۱۴۶ روزه خود نوشت که چکیده ای از آن باقی‌مانده است. او در سفر نامه ی خود به فانوس‌های دریایی بزرگ و شگفت انگیز در خلیج فارس اشاره می کند
+
حکیم ناصر خسرو قبادیانی در سفرنامه ی خود نوشته است: صبحگاهی کشتی در دریا راند ند و بر جانب شمال روانه شدیم وچندان که نزدیک تر شدیم چیزی بزرگ تر می‌نمود و چون به مقابل او رسیدیم چنان که بر دست چپ تا یک فرسنگ بماند باد مخالف شد و لنگر کشتی فرو گذاشتند و بادبان فروگرفتند. پرسیدم که آن چه چیز است گفتند خشاب،.. بعضی می‌گویند که بازرگانی بزرگ آن را ساخته است بعضی گفتند که پادشاهی آن را ساخته است و غرض از آن دو چیز بوده است یکی آن که مردم از دور بینند و احتیاط کنند دوم آن که اگر دزدی باشد ببینند و احتیاط کنند و کشتی از آن جا بگردانند
فانوس دریایی ایران یا خَشاب در سروده ای از یک سراینده ی گمنام
بیا تا بگویم چه باشد خشاب/ خردمند آن را نهاده بر آب
که کشتی چو آن را ببیند ز دور/ فرازش یکی روشنایی ز نور
بپوید ره و گم نگردد ز جای/ چنین است اندیشه ی ناخدای
فانوس دریایی اسکندریه
این فانوس یکی از عجایب هفتگانه ی جهان است و به شکل برجی بود که در اسکندریه ی مصر قرار داشت. گفته می شود بر روی برج یک آینه ی غول پیکر نصب بوده است. فانوس اسکندریه برجی بود که برفراز آن آتشی بود تا شب ها راهنمای ملوانان برای رسیدن به بندر اسکندریه باشد. این برج در جزیره ی کوچک فاروس بنا شده بود. برج دریایی اسکندریه در زمان پادشاهی جانشین اسکندر، یعنی «بطلمیوس دوم» (۲۴۷ – ۳۰۴ پیش از میلاد) به وسیله ی معماری به نام «سوسترات» ساخته شد. در سال ۱۳۷۵ میلادی بر اثر زمین لرزه شدیدی که در اسکندریه و سایر نقاط اطراف آن روی داد، فانوس دریایی اسکندریه زیر و
رو شد و از ویرانه‌های آن هم چیزی به دست نیامد
سایر فانوس های دریایی
فانوس دریایی رابجرگ کوده در شمال دانمارک: در ساحل دریای شمال در رابجرگ، در شهر ژوتلند در شمال دانمارک واقع شده است. ساختن این فانوس در سال ۱۸۹۹ آغاز شد و اولین بار در ۲۷ دسامبر ۱۹۰۰ روشن شد. فانوس دریایی رابجرگ کوده در بالای کوه لنزتراپ کلینت، ۶۰ متر بالاتر از سطح دریا قرار دارد
فانوس دریایی دماغه ی بوژیدور (فانوس بورگوس) در فیلیپین: یک بنای میراث فرهنگی در بورگوس و ایلوکوس شمالی است که طی دوران استعمار اسپانیا در فیلیپین ساخته شد. این فانوس دریایی که برای اولین بار در ۳۰ مارس ۱۸۹۲ روشن شد بر بلندی تپه ی "ویجیا نگپارتی" واقع شده و از آنجا به تمام منطقه ی بوژیدور مشرف است جایی که گالئونهای اولیه دریانوردی را آغاز کردند. این فانوس با گذشت بیش از ۱۰۰ سال، هنوز هم کار می‌کند و کشتی هایی را که از شمال به مجمع الجزایر فیلیپین وارد می‌شوند هدایت کرده و از ساحل سنگی شهر. در ا مان نگه می دارد
فانوس دریائی نقطه باگاکی در فیلیپین: یک فانوس دریایی فعال در شمال شهر "سیبو" در فیلیپین است. این بنای برجسته با دستورالعمل اجرایی صادر شده در تاریخ ۲۸ ژوئیه ۱۹۰۳ توسط ویلیام هووارد تفت، نخستین آمریکایی فرماندار کل فیلیپین که در سال ۱۹۰۰ به عنوان رئیس کمیسیون فیلیپین به این کشور آمد، ساخته شد. محل فانوس دریائی در ابتدا در سال ۱۸۵۷ توسط دولت حاکم اسپانیولی شد. برای بیش از ۱۰۰ سال، این فانوس دریایی، دریانوردان و ماهیگیران را از شهرهای ساحلی در شمال شهر سیبو راهنمایی می‌کند
فانوس دریایی کیپسار در انتهای شبه جزیره ی هاریلند در استونی: در انتهای شبه‌جزیره ی هاریلند در سارمای استونی قرار دارد. این فانوس دریایی در سال ۱۹۳۳ با سیمان تقویت شده ساخته شد تا ملوانان دریای بالتیک را از خطر شبه‌جزیره ی هاریلند باخبر سازد. این فانوس دریایی در زمان ساخت حدود ۱۰۰ تا ۱۵۰ متر از دریا فاصله داشت اما امروزه به خاطر پیشروی آب در چند متری ساحل و در دریا قرار دارد و به علت خاک سست منطقه، ساختمان آن خم و کج شده است. در ۱۹۸۸، خط آبی دریا ۱۱ متر از آن فاصله داشت ولی در آغاز ۱۹۹۰، آب دریا به فانوس رسید و برج شروع به کج شدن کرد. به همین دلیل ژنراتور برق فانوس دریایی در سال ۱۹۹۲ برداشته شد و ساختمان آن در طول روز به عنوان نشانه ای برای ملوانان بکار رفت
فانوس دریایی دماغه ی اسپارتل در مراکش: دماغه اسپارتل دماغه‌ای در مراکش است که حدود ۳۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد و در دهانه ی تنگه جبل الطارق و ۱۲ کیلومتری غرب طنجه واقع شده است. فانوس دریایی دماغه ی اسپارتل در این منطقه قرار دارد
فانوس دریایی ایزاک: یک فانوس دریایی بود که در سال ۱۹۶۹ گرفتار مثلث برمودا شد. فانوس دریایی و ۲ نگهبانش ناپدید گردیدند و هرگز پیدا نشدند. مثلث برمودا که به نام مثلث شیطان هم شناخته می‌شود، حدود منطقه ای در ناحیهٔ غربی اقیانوس اطلس شمالی است که گفته می‌شود بیش از ۵۰ کشتی و ۲۱ هواپیما و فانوس دریایی ایزاک به طرز مرموزی در این منطقه ناپدید شده یا از بین رفته اند. بر پایهٔ اطلاعات نیروی دریایی ایالات متحدهٔ آمریکا مثلث برمودا بسیار خطرناک بوده و گفته می‌شود موجودات ناشناخته و ماوراء الطبیعه در آن وجود دارند
فانوس های دریایی در کانادا: برای آگاهی در مورد این فانوس ها نگاه کنید به بخش منابع و مآخذ
فانوس دریایی پورتلند در دماغه ی الیزابت درآمریکا: یک فانوس مخروطی شکل در دماغه ی الیزابت واقع در ایالت مین آمریکاست. ارتفاع آن ۲۴ متر است و رنگ آن به استثنای بخش سیاه بالایی آن سفید می باشد. این فانوس و خانه ی ویکتوریایی سرخ رنگ کنارش نماد های قابل توجه ی ایالت مین آمریکا هستند. دماغه ی الیزابت سرد و معتدل است و حتی در خشک ترین ماه های سال هم باران می بارد. فرمان ساخت این فانوس دریایی که هر سال نزدیک به یک میلیون توریست را جذب می کند در سال ۱۷۸۷ توسط جرج واشینگتن صادر شد
تهیه و تدوین
دکتر منوچهر سعادت نوری
*
منابع و مآخذ
فانوس دریایی در لغت نامه ی دهخدا:
تارنمای پارسی ویکی/ فانوس دریایی:
تارنمای ویکی‌پدیا/ خَشاب در لغت نامه ی دهخدا:
تارنمای پارسی ویکی/ فانوس های دریایی ایران (خَشاب‌های دریای پارس - نوشتاری از جعفر سپهری):
تارنمای شهروند/ فانوس دریایی ایران یا خَشاب در برخی از سفرنامه ها: تارنماهای گوناگون/ نئارخوس در یکی از کهن ترین اسناد پیرامون دریانوردی در خلیج فارس (پیشینه ی دریانوردی در خلیج فارس):
تارنمای تبیان/ خَشاب در سفرنامه ی حکیم ناصر خسرو قبادیانی:
تارنمای گنجور/ فانوس دریایی ایران یا خَشاب در سروده ای از یک سراینده ی گمنام: بسیاری از تارنماها/ فانوس دریایی اسکندریه:
تارنمای ویکی‌پدیا/ فانوس دریایی رابجرگ کوده در شمال دانمارک:
تارنمای ویکی‌پدیا/ فانوس دریایی دماغه ی بوژیدور در فیلیپین:
تارنمای ویکی‌پدیا/ فانوس دریائی نقطه باگاکی در فیلیپین:
تارنمای ویکی‌پدیا/ فانوس دریایی کیپسار در استونی:
تارنمای ویکی‌پدیا/ فانوس دریایی دماغه اسپارتل:
تارنمای ویکی‌پدیا/ فانوس دریایی ایزاک:
تارنمای ویکی‌پدیا/ مثلث برمودا:
تارنمای ویکی‌پدیا/ فانوس های دریایی در کانادا (به زبان انگلیسی):
تارنمای ویکی‌پدیا/ فانوس دریایی پورتلند:
تارنمای نیلگام/
خشاب.:این لغت مأخوذ از "خوش آب" فارسی است
Thank you for sharing