دروازه ی قلعه ی رودخان
دژها یا قلعه ها در فرهنگ واژه ها
دژ = قلعه و حصار (برهان/ غیاث/ آنندراج) - کوت (یادداشت مرحوم دهخدا) - رواق - دهلیز - کاشانه - کوشک - بالاخانه (ناظم الاطباء): لغت نامه ی دهخدا
دژ = قَلعه یا دِژ یک ساختمان مستحکم بود که در طول سده های میانی توسط نجیب زادگان در اروپا و خاورمیانه ساخته می شده است.: دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا
پیشینه ی تاریخی دژ یا قلعه
قلعه یا قَلَّة برج و بارویی است به شکل دایره در صغد - صغد حصنی است در کوه کنعان در جرمق (روستایی در جنوب کشور لبنان) - این حصن را صغت یا صغد خوانند. در اینجا طایفه ای از فرنگیان بنام دلویه می زیستند. ملک ظاهر رکن الدین بیبرس صالحی آنان را محاصره و قلعه را فتح کرد و مردم آن را کشت و در میان آن برجی مدوّر بنا کرد که ارتفاع آن ۱۲۰ ذراع و قطر آن ۷۰ ذراع بود و آن را قلعه یا قَلَّة نامید
قلعه به عنوان یک نو آوری اروپایی، در سده‌های نهم و دهم، پس از سقوط امپراتوری کارولنژی و در نتیجه ی تقسیم قلمرواش میان مالکان شخصی و شاهزاده ها، ریشه گرفت. این نجیب زادگان قلعه‌ها را برای کنترل مناطق پیرامون خود بنا نهادند، و آن ها را دارای ساختارهایی هم تدافعی و هم تهاجمی‌کردند؛ چنین ساختمان هایی پایه ای را ایجاد کردند که نجیب زادگان را قادر می‌ساخت همان طور که در مقابل دشمنان مقاوم می بودند، برنامه های تهاجمی خویش را پیاده کنند. اگرچه خاستگاه نظامی دژها اغلب در بررسی های علمی این مکان‌ها مورد تأکید قرار می‌گیرد، اما این ساختمان ها همچنین به عنوان مرکز فرماندهی و نشانه ی قدرت نیز به کار می رفتند. قلعه های شهری برای کنترل مردم محلی و راه های مهم حمل و نقل مورد استفاده قرار می‌گرفتند؛ قلعه های روستایی نیز اغلب در کنار عواملی مانند آسیاب ها و زمین های حاصل‌خیزی ساخته می شدند که برای زندگی در اجتماع مناسب بودند. بسیاری از قلعه‌ها در اصل از گل و چوب ساخته شده بودند، اما بعدها با کمک سنگ قدرت تدافعیشان افزایش یافت. قلعه های اولیه اغلب از امکانات دفاعی طبیعی و عوارضی مانند برج ها استفاده می‌کردند، و بر روی یک برجک دفاعی مرکزی استوار بودند. در اواخر سده ی ۱۲ و اوایل سده ی ۱۳ پدافند قلعه ها به پیشرفتی علمی دست یافت
مشهورترین دژها یا قلعه ها
دژ بهمن؛ در شاهنامه ٔ فردوسی دژ استوار و سربرکشیده و طلسم شده ٔ بددینان و بتکده ٔ آنان بود. این دژ بر کنار دریاچه ٔ چیچست قرار داشت و کیخسرو آن را گشود. نخست فریبرز پسر کیکاوس و لشکری نیرومند به پای دژ رفتند، اما ناگهان زمین چنان گرم شد که سنانها و زره ها بر افروخته و سرخ گشت و مردان جنگی در میان زره سوختند. پهلوانان یک هفته گرد دژ گشتند که درش را پیدا کنند و نیافتند و نومید بازگشتند. آنگاه کیخسرو با گیو و گودرز به گشودن دژ رفتند. کیخسرو نامه ای نوشت پر از آفرین و ستایش خداوند و نام خود در آن یاد کرد و گفت که به فرمان خداوند به گشودن دژ آمده است و آن را بر نیزه ای بست و به گیو داد تا به دژ اندازد. گیو نیزه را بر دیوار دژ افکند، و چون نیزه به دیوار فرو رفت، دیوار با صدایی رعد وار شکاف بر داشت و روی هوا تیره شد. به فرمان کیخسرو دژ را تیرباران کردند و پس از آنکه دیوان بسیار کشته شدند، هوا روشن گشت و در دژ پدیدار شد و ایرانیان به درون رفتند و آنجا را ویران ساختند و آذرگشسب را به جای آن ساختند
کُهَن دِژ ها در ایران: کهن دژ نام مکان ها یا بناهای تاریخی متعددی است از جمله ۱ - کهن دژ نام چند قلعه و شهر قدیم از جمله نیشابور در استان خراسان (فرهنگ فارسی معین) ۲ - سارویه یا کهن دژ نام بنایی بسیار کهن در اصفهان است که در کنار پل شهرستان و در کناره ی شمالی زاینده رود قرار دارد ۳ - قلعه بهستان یا کهن دژ در استان زنجان در شهرستان ماه نشان واقع می باشد. قدمت این دژ به دوره ی مادها و هخامنشیان بر می گردد. این دژ با شماره ی ثبت ۱۴۵۸ به نام قلعه ی بهستان در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است ۴ - کهن دژ که در استان یزد، واقع شده است/ ارگ طبس یا کهن دژ طبس: در استان خراسان جنوبی، شهرستان طبس واقع شده است. این ارگ در زمین لرزه ی طبس (۱۳۵۷) ویران شد ولی فعلاً به همان صورت دست نخورده باقی مانده است. گفته می‌شود این ارگ راه های زیر زمینی به خارج از قلعه داشته که سواری با اسب از داخل آن عبور می کرده است ۵ - نارین قلعه یا نارنج قلعه، قلعه‌ای باستانی در شهر نائین در استان اصفهان است که از آن به عنوان دژ کهن یا کهن دژ شهر استفاده می شده است. این بنا درست در مرکز بافت تاریخی شهر نائین و بین محله های قدیمی یعنی باب‌المسجد، کلوان، نو آباد واقع شده است و قدیمی‌ترین بنای شناخته شده در بافت تاریخی شهر نائین است/ نارنج قلعه، قلعه‌ای باستانی در شهرستان میبد است و قدمت آن به روایتی به ۴۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح برمی گردد ۶ - کهنز نام بخشی در شهرستان شهریار (غرب استان تهران) است که در قدیم به علت وجود قلعه ی بزرگ قدیمی درآن منطقه کهن دژ نامیده می شد
قلعه ی شاهان دشت ( ملک بهمن) در لاریجان: قلعه ی شاهان دشت به “ملکه ی قلاع” و “ملک بهمن” مشهور است این قلعه از قلعه های عظیم البرز و ایران است که در ۹۶ کیلومتری جاده هراز، روستای وانا، بخش لاریجان شهرستان آمل و مشرف به قریه شاهان دشت و در ۶۵ کیلومتری جنوب آمل قرار دارد. قدمت آن را بیش از ۳۰۰۰ سال تخمین می‌زنند.. از دلایل دیگر عمر دراز این قلعه آتشکده ای در بیرون قلعه است که تقریباً در ۲۰۰۰ متری آن قرار دارد که از نظر سبک معماری همانند معماری دژ ملک بهمن می‌باشد. بنای قلعه بر روی صخره‌ای حدود ۲۲۰ متر بالاتر از سطح اراضی شاهاندشت از لاشه سنگ‌های بزرگ و کوچک و ملات گچ و ساروج ساخته شده که به صورت طبقه طبقه و شامل اتاق‌ها و قسمت‌های مختلف ساختمانی است. این اثر با شمارهٔ ثبت ۲۷۷۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این قلعه متعلق به حکام پادوسبانیان است که به رویان، نور، کجور و رستمدار حکومت داشتند
سارویه یا کهن دژ یا تپه ی اشرف: نام بنایی بسیار کهن در اصفهان است که در کنار پل شهرستان و در کناره شمالی زاینده رود قرار دارد. این بنا کتابخانه بزرگی بوده است که در آن کتاب‌های فراوانی نگهداری می شده است. سارویه در حمله ی اعراب به ایران ویران گردید و اکنون تنها بقایای آن به صورت تپه ای باقی مانده است که بنام «تپه اشرف» معروف است. ابن رسته در قرن سوم هجری دربارهٔ سارویه چنین می نویسد: در شهر جی بنای کهنه‌ای به شکل قلعه وجود داشته است موسوم به ساروق یا سارویه. چون این بنا بسیار کهنه است نمی‌توان بانی آن را معلوم کرد و گویند قبل از طوفان نوح ساخته شده است
قلعه ی دِیرِ گچین: کاروانسرای دِیرِ گچین، یکی از بزرگترین کاروانسراهای ایران، بر سر راه جاده ی تاریخی ری به قم در مرکز پارک ملی کویر قرار دارد. ویژگی‌های منحصربه فرد این اثر باعث شده آن را «مادر کاروانسراهای ایران» بنامند. دیر گچین در بخش مرکزی شهرستان قم، ۸۰ کیلومتری شمال شرقی شهر قم (کیلومتر ۶۰ بزرگراه گرمسار)، و ۳۵ کیلومتری جنوب غربی ورامین واقع شده است. این بنا را به‌خاطر داشتنِ گنبدی از جنس گچ دیر گچین نامیده‌اند، اما اکنون چنین گنبدی در بنا وجود ندارد. بنای کاروانسرا مربوط به دوره ساسانی است و آن را در دوران سلجوقیان، صفویان، و قاجاریان مرمت و بازسازی کرده‌اند. شکل کنونی آن متعلق به دوران صفویه است. این کاروانسرا در راه باستانی ری به اصفهان مشهور به «راهِ دیر» قرار دارد. در پی تغییر جاده تهران به قم از راهِ دیر به مسیر حسن‌آباد در زمان امین‌السلطان، دیر گچین متروکه شد و افراد محلی از آن برای نگهداری دام استفاده بردند. ساختمان دیر گچین به‌صورت چهار ایوانیِ دورهٔ سلجوقی است و حدود ۱۲٫۰۰۰ متر مربع وسعت دارد... در اطراف کاروانسرای دیر گچین تعدادی بنا به صورت مجموعه وجود دارد؛ مانند دو آب‌انبار در پشت ضلع غربی و نزدیک به حمام، یک کوره آجرپزی، یک آب‌بند و قبرستانی در ضلع جنوب غربی است که روی قبرهایش را با آجر پوشانده اند. در ۵۰۰ متری شرق کاروانسرا، بنایی خشتی گلی از دورهٔ قاجار وجود دارد که به‌شکل قلعه است و فقط یک دروازهٔ ورودی دارد
دژ ایزد خواست یا قلعه ی ایزد خواست: یکی از آثار تاریخی استان فارس مربوط به دوره ی ساسانیان است و در ۷ کیلومتری شمال ایزدخواست و در ۷۵ کیلومتری شمال آباده واقع شده‌است. این دژ باستانی را که با نام‌های دیگری همچون قلعه ی سرسنگ یا قلعه کهنه نیز می‌خوانند در شرق جاده ی اصفهان به شیراز قرار دارد. این دژ همسانی بسیاری به ارگ بم کرمان دارد
دژ لمبسر یا لمسر: که در شمال شهر قزوین و در منطقه ی الموت در شمال شرقی شهر رازمیان واقع شده‌است و قدمت آن به دوران ساسانیان بازمی‌گردد و در دوره ی سلجوقیان مورد استفاده ی گسترده قرار گرفت. این قلعه از مهم‌ترین پایگاه های اسماعیلیان پس از دژ حسن صباح (قلعهٔ الموت) می‌باشد و در بخش الموت غربی در شهرستان قزوین واقع شده است. این قلعه ابعادی در حدود ۴۸۰ متر در جهت شمالی-جنوبی و ۱۹۰ متر در جهت شرقی-غربی دارد. پس از فتح قلعه لمسر، حسن صباح، کیا بزرگ امید را به حکومت بزرگترین قلعه اسماعیلیان نزاری در الموت غربی، منصوب کرد. لمسر در زبان طبری به معنای «روی بوته» است
قلعهٔ الموت یا دژ الموت (مقرّ یا قلعهٔ حسن صباح): یکی از قلاع تاریخی ایران است. دژ الموت در منطقه ی الموت قزوین شمال شرقی روستای گازرخان (قصر خان) قرار دارد. موقعیت قلعه بر فراز صخره ای به بلندی ۲۱۶۳ متر از سطح دریا می باشد. صخره‌های پیرامون قلعه که رنگ سرخ و خاکستری دارند، در جهت شمال شرقی به جنوب غربی کشیده شده اند. این دژ به عنوان پایگاه مرکزی فعالیت حسن صباح بنیادگذار حکومت نزاریه اسماعیلیان (حشاشین) و دیگر رهبران آن‌ها به شمار می‌رفت. به دلیل شرایط سخت جغرافیایی، این دژ از دسترسی خلفای بغداد و سپاهیانشان به دور بود و دستیابی بر آن بسیار سخت. امروزه بخش بزرگی از برج و باروی این بنای سترگ ویران شده است
دژ رودخان یا قلعه ی حسامی: نام قلعه‌ای است متعلق به دوره ی سلجوقیان که بر فراز ارتفاعات جنگلی شهرستان فومن در روستای رودخان ساخته شده و ۲٫۶ هکتار مساحت و ۶۵ برج و بارو و دیواری به طول ۱۵۰۰ متر دارد. دژ رودخان در ۳۰ کیلو متری شهر فومن است. برخی کارشناسان، ساخت قلعه را در دوران ساسانیان و مقارن با حمله عرب ها به ایران دانسته اند. در دورهٔ سلجوقیان این قلعه تجدید بنا شده و از پایگاه های مبارزاتی اسماعیلیان الموت بوده است. بر روی کتیبه سردر ورودی قلعه که اکنون در موزهٔ گنجینهٔ رشت نگهداری می شود، درج شده که این قلعه در سال ۹۱۸ تا ۹۲۱ هجری قمری برای سلطان حسام الدین فومنی (مظفر السلطان)، تجدید بنا شده است. مظفر السلطان، فرمانروای بیه‌پس (سرزمین های بخش غربی گیلان در غرب سفید رود) اولین قدرت منطقه ای بود که از اطاعت از صفویان سرپیچی کرد، و قلعه ی رود خان را بازسازی کرد تا از آنجا به مقاومت بپردازد ولی موفقیتی به دست نیاورد و به دربند گریخت و نهایتاً دستگیر و در تبریز اعدام شد
قلعه ی اگسکوف: که در جزیره فین در دانمارک واقع شده و جایی که امروزه دیده می‌شود، توسط فرانتس بروکن‌هوس در سال ۱۵۵۴ تکمیل شد. چند سال پیش از آن تاریخ، فرانتس با آن تین‌هوس، که ملک اصلی را از پدر و مادرش به ارث برده بود، ازدواج کرده بود در آن روزها، ناآرامی سیاسی، اصلاحات و دشمنی کنت باعث شده بود که بسیاری از زمین داران خانه های خود را به شکل قلعه هایی با استحکامات مناسب بسازند. در این میان فرانتس بروکن‌هوس نیز استثنا نبود. او دژ خویش را در وسط یک دریاچه با زیربنایی از پشته های تنه درختان بلوط ساخت.
قلعه ی وینزِر (ویند سور): در شهر وینزر (ویند سور) انگلستان قرار دارد. تاریخ بنای قلعه به زمان ویلیام اول بر می گردد. مساحت قلعه ۴۵٬۰۰۰ متر مربع است. قلعه ی وینزر بزرگترین قلعه ی دنیا محسوب می شود. این قلعه به همراه کاخ باکینگهام، محل اقامت ملکه الیزابت دوم و خانواده ی سلطنتی بریتانیاست. ملکه بیشتر آخر هفته های خود در را آنجا سپری می کند
دژ دین بین فو در شمال غربی ویتنام: دین بین فو نام شهری در شمال غربی ویتنام است. این شهر مرکز استان دین بین است و بیشتر به خاطر نبرد دین‌بین‌فو در جریان نزاع های جنگ اول هندوچین شناخته می‌شود… از ژوییه ۱۹۵۳ فرانسوی ها با انتخاب دژ دین بین فو در مرز لائوس - ویتنام سعی کردند تا ضمن تقویت نیرو های خود، مانع رسیدن قوای کمکی به ویتنامی ها شوند و در۲۰ تا ۲۲ نوامبر ۱۹۵۳ نیز تا حد زیادی به هدف خود رسیدند به طوری که قوای شمالی ویتنام مهاجم به لائوس به کلی تار و مار شد. اما از ۳۰ نوامبر با رسیدن قوای ژنرال جیاپ به نزدیکی دژ دین بین فو روند مبارزه تغییر کرد. فرانسوی ها به سمت دژ عقب نشستند و نظاره گر تقویت قوای جیاپ شدند در حالی که کاملاً مطمئن بودند تصرف دژ مذکور به دلیل ارتفاعی که از نقاط اطراف داشت ممکن نیست. در مارس ۱۹۵۴پس از آن که قوای جیاپ به همراه توپ هایشان به اطراف دژ دین بین فو رسیدند فرانسوی ها بالاخره خطر را جدی دیدند. (اقدام جیاپ در رساندن آذوقه، مهمات و توپ های سنگین به پای دژ دین بین فو از جمله شاهکارهای نظامی محسوب می‌شود) سرانجام پس از هشت هفته دژ دین بین فو به دست جیاپ سقوط کرد و دنیا با بهت و حیرت شاهد اسارت هزاران سرباز فرانسوی به دست ویتنامی‌ها شد
دژ شَهْسَواران: نام دژی تاریخی در سوریه است. این دژ گاهی با نام دژ کِرْکْ یا دژ کردان هم نامیده می‌شود و در زمان حملات صلیبیون مرکز فرماندهی شوالیه های مالت بود. ساختمان اولیه آن در ۱۰۳۱ میلادی برای امیر حلب بنا شده بود. این دژ در سال ۲۰۰۶ در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد
فهرست نام برخی دیگر از قلعه های مشهور جهان
قلعه ی آلکازار در سگوبیا ی اسپانیا - قلعه بودیوم در ساسکس شرقی در انگلستان - قلعه ی نورمن (برج سفیدنورمنی، برجک دفاعی برج لندن) که تمام استفاده های قلعه شامل پدافند شهر، منطقه مسکونی، و یک پناه‌گاه در زمان بحران را شامل می‌شود - قلعه ی گیسورس در فرانسه - برجک دفاعی قلعه وینسنس در سده ۱۴ که نزدیک برج های پاریس و بالای دیوار حایل قلعه قرار دارد و این دیوار ویژگی های رایج معماری قلعه را نشان می‌دهد - قلعه ی چاتئائوبریانت در سده ۱۳ در فرانسه - قلعه ی کائرلوروک در اسکاتلند - قلعه ی پرتچستر به عنوان بهترین دژ رومی بر فراز آلپ شناخته شده است - قلعه ی رایزینگ در سال ۱۱۳۸ در انگلستان ساخته شد و به عنوان یک شاهکار به حساب می‌آید - قلعه ی پادرن در پرتغال - قلعه ی هارلش در ولز که حاصل آموخته‌های ادوارد اول از جنگ‌های صلیبی می‌باشد - قلعه ی کوپرتینو در ایتالیا - قلعه ی مالبورک در لهستان - قلعه‌های کوهستانی مانند قلعه ی مونت سگور در فرانسه - قلعه ی سربرنیک در بوسنی - قلعه ی لیدز در انگلستان - قلعه ی بائوکس در فرانسه. برای آگاهی بیشتر در مورد این فهرست نگاه کنید به بخش منابع و مآخذ
مبادا که مبانی اخلاقی را بهانه کرده باشیم برای از قلم افتادگی "قلعه شهرنو": آخرین سنگرگاه مقاومت پهلوی ها...