شکایات و عرایض زنان عهد ناصری به مجلس تحقیق مظالم‎


طبقات مختلف مردم به وسیله نهادی که در دوره ناصری تشکیل شده بود و «مجلس تحقیق مظالم» نام داشت ، از سراسر کشور مشکلاتشان را با تلگراف به این مجلس منتقل می‌کردند و منشیان آنها را خلاصه‌نویسی کرده و به رویت شاه می‌رساندند و ناصرالدین شاه در حاشیه هر کدام از این عریضه‌ها دستوراتی را می‌نوشت.

اکثر عرایض، از سوی افراد فقیر و یا ضعیف جامعه بود. ۲۳٪ کل شکایات توسط افرادی است که نسبت به متعدی، از قدرت کمتری برخوردار بودند. خوانین محلی، حکام ، اشرار و یاغیان، که مردم عادی و بی پناه را تحت فشار می گذاشتند، ۹۱٪ عريضه ها از طرف مردان است و ۹٪ از سوی زنان بود.

یکی از علل اختلاف در تعداد عريضه های مردها و زنها، این بود که بسیاری از شکایت ها مشترک بود، یعنی درباره وضع یک خانواده بود که شامل زنان نیز می شد. گاه شاکی به داشتن عائله و زن و فرزند و مسئولیت خانوادگی اش اشاره می کرد. از ساری نوشته بودند با فوت میرزا محمد خان، مواجب او را قطع کرده اند. چرا نان جمعی صغیر و کبیر قطع شود؟ ... از رشت برای سی چهل نفر صغیر درخواست کمک می کردند. در چند مورد نیز زنان شاکی به تكفل عده ای صغير اشاره دارند. گاهی مردها از جانب زنها شکایت می کردند. از زنجان ملا عبدالحسین نامی نوشت که: «زنم دختر حیدرقلی خان انگورانی است. برادرانش حق الارث او را نمی دهند....»

شاید یک دلیل دیگر، برای اندک بودن شکایات زنان، آن بود که زنان خود را دارای حق و حقوق نمی دانستند و در برابر ظلمی که به آنها می شد، خاموش می ماندند. آنچه که در حال حاضر جالب توجه است، این است که با اوضاع آن زمان، مردم، چه زن و چه مرد، جرأت چنین تظلماتی را بر ضد بزرگان داشتند. به نظر می رسد شاه چنین مجال و اجازه ای را داده بوده، چون می خواسته از وقایع مطلع گردد. شاه شخصا به عرایض پاسخ می داد و احتمالا در این کار، مسامحه هم می کرد. بعضی مواقع شاه مسئله را به حاکم یا به محضر شرع ارجاع می داد و می خواست به تحقیق بپردازند و عدالت را اجرا کنند.

شکایات زنان، دو نوع بود. بعضی از این شکایات، با شکایات مردان تفاوت نداشت و از ظلم و اجحاف کلی و صدماتی که در اثر غارت اموال خورده بودند، شکایت می کردند. سلطنت خانم در ارومیه، از حاجی رجب علی میر پنجه و خسرو خان سرتیپ، شکایت کرده بود که حق وراث را نمی دهند و طاووس خانم، همشیره او را با خنجر کشته اند. پیرزنی ۸۰ ساله نیز از لاریجان نوشت که شوهر و دو پسرش خدمتگزار دیوان بوده اند و بعد از فوت آنها، به علت ضعف مزاج و پیری نتوانسته به «خاک پای مبارک شرف یاب» شود و بابت مواجب شوهر و دو پسر چیزی تقاضا کند. از بیجار زنی نوشت کنیزک بی کسی است که اموالش را غارت کرده و اجزای حکومت نیز «حكم مبارک» را اجرا نکرده اند.

نوع دیگر شکایات و تظلمات زنان مربوط به مسائل خاص زنان می شد و حاکی از ظلمی بود که به دلیل زن بودن بر آنها روا می شد. مثلا زنی از نهاوند نوشت که شوهرش دو زن دارد و موقع نزاع، او و دخترش را از خانه بیرون کرده و بعد از فوت شوهر، زن دیگر که پسری هم داشت، کل مال را متصرف شده است. از خراسان خبر دادند زنی با خدمه خود شکم هوویش را دریده است و در گزارش اضافه شده بود که «قاتله» هم دو روز بعد فوت کرده.زنی از کردستان نوشت که شوهرش او را از خانه بیرون کرده و نه نفقه می پردازد و نه او را طلاق می دهد. زنانی از طالش و گرگانرود نوشتند که سه سال است شوهرانشان در تهران متظلم شده اند و این ها در به در و بی چیز و بی خان و مان مانده و بچه هایشان اغلب تلف شده اند.

از سمنان مردی شکایت کرد که یک نفر» صاحب دولت» زوجه او را محرک شده «که تو را خواهم گرفت. ضعیفه هم معادل یک صد تومان اموال جان نثار را از خانه بیرون برده. استدعا دارد امر و مقرر شود که عیال چاکر را بدهد به دستم که قوه عیال گرفتن مکرر ندارم. از سبزوار نیز مردی شکایت کرد که در ماموریت کنگاور، زنش را که عاشق جوانی شده بود، طلاق داده، آنها نیز اموالش را برده اند.

از ساری مردی شکایت کرد که شش ماه است میرزا على محمد جولا، زن و عروس او را به خانه خودش برده و مدعی شده این دو معقوده فلانی و پسرش نیستند و هرچه علما سعی کرده بودند او را نصیحت کنند، بی فایده بوده و استدعای اجرای عدالت کرده بود.

زنان فعال و زحمتکش پرشماری بودند که با وجود مشکلات، در صدد حفظ دارایی و اداره اموال خود بودند، مانند زنی که از شاهرود نوشت ۲۵۰ رأس گوسفند داشته که در خاک نردین و جاجرم می چریدند، امسال همه را ترکمانان برده و خود او و شش هفت صغیر بی نان و درمانده شده اند. همچنین زنان قریه اوریج از بسطام نوشتند که مردانشان برای تحصیل معاش، اول میزان به استرآباد و مازندران می روند و «رعیتی آینده با ما کنیزان است و از پولی که مردان ما می فرستند مالیات اوریج را می دهیم» و شکایت کرده بودند که امسال بیشتر از معمول از آنها مالیات می خواسته اند و استدعای رفع تعدی داشتند. زنی از اصفهان شکایت کرد که رعیت او را به قدری اذیت کرده اند که دیگر متحمل کاری نمی شود ....اطلاعات این عرایض، چه در باره وضع کلی ولایات و چه درباره زنان خیلی محدود است. بدون شک مسائل دیگری نیز بوده که در اینجا منعکس نیست ولی بطور کلی آن چه که موجود است ، تصویرگر گوشه هایی از موقعیت زنان در ایالات مختلف ست.

منابع استفاده شده: منصوره اتحادیه (نظام مافی)، اینجا طهران است، مجموعه مقالات درباره طهران.

بخش کوتاهی از مقاله (گفتار دهم ، زن در جامعه قاجار موقعیت اجتماعی زنان در آغاز قرن ۱۳ خ) نشر تاریخ ایران، تهران،۱۳۷۷ خورشیدی، صص ۲۵۹ ــ ۲۶۰.