معروفترین آثار یافت‌شدهٔ سفال نیشابور کهن؛ ظرفی نقش‌دار به خط کوفی است؛ ساختهٔ سده ۱۰ یا ۱۱ میلادی در موزهٔ متروپولیتن نیویورک نگهداری می‌شود
نِیْشابور
موقعیت جغرافیایی و پیشینه ی تاریخی: نِیْشابور (از فارسی میانه: نیو شاهپوهر، به ‌معنای شهر نوساختهٔ شاهپور) شهری در استان خراسان رضوی، مرکز شهرستان نیشابور و دومین شهر بزرگ خراسان پس از مشهد است. در دامنه ی ‌بلندی‌ های بینالود در شمال ‌شرق ایران جای گرفته، از مهم‌ترین مراکز تاریخی، گردشگری، صنعتی ایران و منطقه می‌باشد و همچو نمادی از تاریخ و فرهنگ ایران نام برده می‌شود... آنچه از نیشابور کهن مانده، منطقه‌ای به نام " کُهَن دِژ" در جنوب شهر کنونی است. نخستین پژوهش‌ های باستان ‌شناسی در آن، از سال‌های ۱۹۳۵ و ۱۹۴۷ با همکاری موزه ی متروپولیتن نیویورک آغاز شد و تا کنون ادامه دارد. برپایه ی پژوهش ‌های تازه ‌تر، این منطقه در هزاره ی سوم پیش از میلاد، وابستگی‌های بازرگانی با دره ی سند و بین‌النهرین داشته و از این رو، پیشینهٔ شهرنشینی در منطقهٔ نیشابور، به پیش از دوره ساسانی و سده ی سومِ میلادی برمی‌ گردد و آن را کهن‌ترین منطقهٔ باستانی در خراسان بزرگ می‌دانند که هنوز سکونت ‌پذیر است: بخش های انگلیسی و فارسی تارنمای ویکی پدیا
کُهَن دِژ ‌ها در ایران: کهن دژ نام مکان‌ها یا بناهای تاریخی متعددی است از جمله ۱ - کهن دژ نام چند قلعه و شهر قدیم از جمله نیشابور در استان خراسان (فرهنگ فارسی معین)/ ۲ - سارویه یا کهن دژ نام بنایی بسیار کهن در اصفهان است که در کنار پل شهرستان و در کناره شمالی زاینده رود قرار دارد/ ۳ - قلعه بهستان یا کهن دژ در استان زنجان در شهرستان ماه‌نشان واقع می‌باشد. قدمت این دژ به دوره ی هخامنشیان بر می‌ گردد/ ۴ - ارگ طبس یا کهن ‌دژ که در استان یزد، شهرستان طبس، واقع شده‌ است/ ۵ - نارین قلعه یا نارنج قلعه، قلعه‌ای باستانی در شهر نائین در استان اصفهان است که از آن به عنوان دژ کهن یا کهن دژ شهر استفاده می ‌شده است/  نارین قلعه یا نارنج قلعه، قلعه‌ای باستانی در شهرستان میبد است و قدمت آن به روایتی به ۴۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح برمی گردد/ ۶ - کهنز نام بخشی در شهرستان شهریار است که در قدیم به علت وجود قلعه ی بزرگ قدیمی درآن منطقه کهن دژ نامیده می‌ شد (دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا): تارنمای گوگل
نیشابور در گذر تاریخ: ۱ - دوران اساطیری: اولین کسی که قهندژ (کُهَن دِژ) نیشابور را بنا نهاد انوش ابن شیق ابن آدم بود فردوسی چندین بار در شاهنامه خود از نیشابور یاد می کند: ز جیحون گذر کرد بر سوی بلخ - چشیده ز گیتی بسی شور و تلخ/ وزان سو به نیشابور ، شاه - بیاورد پیلان و گنج و سپاه. ۲ - دوران تاریخی: بطلمیوس مورخ و جغرافی نویس مشهور دوره باستان از نیشابور به نیکی یاد می کند. در دوره قبل از اسلام نیشابور بعنوان ابرشهر به خصوص در دوران حکومت سلسله ی هخامنشیان و ساسانیان بوده است. ۳ - تاریخچه نیشابور: بنای این شهر را از شاهپور اول دانسته‌اند و آن را یکی از چهار شهر بزرگ خراسان قدیم شمرده‌اند. در دوره یزدگرد دوم (۴۳۸ - ۴۵۷ میلادی) نیشابور مدتی محل اقامت او بوده ‌است. در دوره آخر حکومت ساسانیان ظاهراً نیشابور اهمیت اولیه‌ را از دست داده‌ است، زیرا نام آن به ندرت دیده می‌شود. مسلمانان در حکومت عثمان بن عفان (۲۶-۳۵ قمری) به صلح بدانجا درآمدند. در دوره ی طاهریان و سامانیان نیشابور از نو موقعیت دیرین خود را به دست آورد. در اواخر حکومت مسعود غزنوی که سلجوقیان به مشرق ایران هجوم آوردند طغرل این شهر را مقر خود ساخت. در دوره ی حکومت سلطان سنجر نیشابور مورد هجوم غزان واقع شد (۵۴۸ قمری). یاقوت حموی می نویسد: غزان هر که را در این شهر یافتند کشتند و مال او را گرفتند و شهر را آتش زدند. سپس یکی از غلامان سنجر به نام موید به نیشابور درآمد و مردم را در یکی از محلات آن که شادیاخ نام داشت سکونت داد و شهر را آباد کرد و باروئی بر گرد آن برآورد. اندک اندک نیشابور آباد می‌شد که دیگر بار با هجوم مغولان (۶۱۸ قمری) ویران گردید. یاقوت که خود معاصر با مغولان بوده‌ چنین آورده‌است: در حمله مغول مردمی که از شهرهای خراسان گریخته بودند در نیشابور گرد آمدند و این شهر را برای سکونت خود استوار ساختند. مغولان شهر را محاصره کردند. یکی از مردم نیشابور تیری افکند و داماد چنگیزخان را بکشت. چنگیزخان خود عازم تسخیر نیشابور شد و این شهر را بگرفت و مغولان هر موجود زنده که یافتند بکشتند و شهر را با خاک یکسان کردند... پس از حمله مغول دیگر هیچ گاه نیشابور نتوانست مقام گذشته خود را به دست آورد... قبر خیام و شیخ عطار در نزدیکی این شهر واقع است: تارنمای تاریخ نیشابور
همچنین نگاه کنید به
تاریخ نیشابور: بخش های انگلیسی و فارسی تارنمای ویکی پدیا


بیشاپور
موقعیت جغرافیایی و پیشینه ی تاریخی: بیشاپور یکی از شهرهای باستانی ایران در کازرون و در استان فارس است که در زمان ساسانیان ساخته شده‌ است و امروزه تنها ویرانه‌ هایی از آن برجای مانده‌ است. بیشاپور با دویست هکتار وسعت، از شهرهای مهم آن زمان بوده‌است و اهمیت ارتباطی داشته ‌است. این شهر از قدیمی ‌ترین شهرهایی است که تاریخچه ی ساخت آن بصورت مکتوب در سنگ نوشته ای موجود است. بیشاپور در شمال غرب شهر کازرون قرار گرفته و از شهرهای خوش آب و هوا و دارای طراحی و مهندسی ویژه ی آن روزگار بوده‌است. در کتاب های تاریخی، نام این شهر با عنوان های بیشاپور، بیشابور، به شاپور، بیشاور و «به اندیوشاپور» ضبط شده ‌است. شهر بیشاپور مرکز ایالت و کوره ی اردشیرخوره بوده‌ است: بخش های انگلیسی و فارسی تارنمای ویکی پدیا
کورهٔ اَردِشیرخُورّه (کوره اردشیر): یکی از پنج کوره (بخش) فارس قدیم بوده که منسوب به اردشیر بابکان می‌باشد. در دوره ساسانی و اوایل اسلام این کوره از شیراز تا خلیج فارس و جزایر خارک و قشم، از شرق تا دارابگرد و از غرب تا بیشاپور و کازرون را در بر می گرفت: تارنمای ویکی پدیا
تاريخچه شهر تاريخي بيشاپور: اين شهر تاريخي كه حدود دويست هكتار و سعت  دارد در فاصله ي ۲۳ كيلومتري  شمال غربي شهر فعلي كازرون قرار دارد. بنابراطلاعات دقيق و مكتوب كه در مركز شهر بر روي دو ستون يادبود نوشته شده، اين شهر در زمان شاپور اول دومين و يكي از مقتدرترين پادشاهان ساساني طراحي و ساخته شد و بنا برهمين كتيبه، شاپور در سال ۲۴ سلطنتش از شهر بيشاپور بازديد نموده است. صرف نظر از اينكه خاستگاه دولت ساساني سرزمين فارس بوده، آب فراوان، هواي مساعد، زمين حاصلخيز، چشمه ها و منابع طبيعي و قرار گرفتن در مسير جاده ي شاهي، باعث شد شاپور پس از پيروزي بر والرين (امپراطور روم) اين محل را براي بناي شهري كه نام خود را برآن نهاد، انتخاب نمايد. اين شهر در كنار شهرهائي همچون استخر، داراب گرد، اررجان، اردشير خوره  از مهمترين شهرهاي استان فارس در عهد ساساني بوده و تا زمان سلطنت بهرام دوم رونق خود را حفظ كرد، اما پس از آن به علت توجه پادشاهان ساساني به غرب قلمرو خود ( تيسفون ) رونق آن كمتر شد. با ورود اسلام به ايران به تدريج رونق و آبادي از اين شهر رخت بر بست و به جاي آن گازرگاه ( كازرون فعلي) رونق يافت. اما در هر حال بيشاپور توانست همچنان به حيات خود ادامه دهد به طوري كه در قرون سوم تا پنجم هجري قمري اين شهر مورد ستايش مورخان وجغرافي دانان بزرگي چون استخري، ابن بلخي و دیگران قرار گرفته است: سایت شهرستان کازرون
آثار تاريخي بيشاپور: شاهكار حجاري هاي عصر ساساني در تنگ چوگان در مجاورت شهر بيشاپور و بركرانه ي رودخانه ي شاپور باقي مانده است. شش نقش برجسته در دو طرف تنگ چوگان حجاري شده است، نقش ها بيانگر پيروزي ها و تاجگذاري پادشا هان ساساني است. ازمجموع شش نقش، سه نقش بيانگر پيروزي شاپور بر والرين امپراطور روم مي باشد و سه نقش ديگر مربوط به پيروزي بهرام دوم برياغيان، تاج ستاني بهرام اول از مظهر اهورامزدا و پيروزي شاپور دوم بر ياغيان و دشمنان است. با توجه به قداست و اهميت آب در آئين زرتشت و دربين آريائي ها، معابدي براي نيايش و ستايش آب ساخته شد كه معبد آناهيتا ( الهه ي آب ) يكي از مهمترين آنها به شمار مي آيد.  بناي معبد آناهيتا در بيشاپورنه تنها از نظر معماري بي نظير و فوق العاده است، بلكه از لحاظ رعايت دستگاه هاي تنظيم و تقسيم كننده و كنترل جريان اب نيز نظير نداشته است و شايد فقط بتوان آن را با معبد ناهيد استخر مقايسه كرد: سایت شهرستان کازرون
معبد آناهیتا: از بناهای مشهور شهر باستانی بیشاپور در شهرستان کازرون است. این بـنا بـه صورت مکعبی است که هر یک از اضلاع آن نزدیک ۱۴ متـر است و از سنگ‌های تراشیده شده با ابعاد مختلف و بدون ملات به صورت دو جداره ساخته شده است. این بنا با الهام از سبک معماری دوره هخامنشی ساخته شده است که به وسیله بست‌های آهنی به یکدیگر قفل و بند شده‌اند. معبد آناهیتا فاقد سقف مسطح بوده است. این معبد را در عمق ۶ متری از زمین ‌های اطراف ساخته‌اند تا آب رودخانه شاپور به درون آن سـرازیر شود. مـعبد بیشاپور سمبل یک پرستشگاه آب است و می‌توان آن را جایگاه نوازش با آب دانست. یعنی تنها عنصری از عناصر چهارگانه کـه به الهه ی‌ ناهید منسوب است: تارنمای گزیده ای از نوشتارها
غار شاپور: در انتهای تنگ چوگان و در چهار کیلومتری شهر بیشاپور در شهرستان کازرون مهمترین پایتخت ساسانیان در ارتفاع حدود ۸۰۰ متری از سطح زمین قرار دارد و دهانهٔ آن حدود ۳۰ متر می‌باشد. در دهانهٔ این غار مجسمهٔ شاپور قرار گرفته‌است و به همین دلیل این غار به نام شاپور معروف شده‌است. مجسمهٔ شاپور از یک ستون چکیده غول‌پیکر که در این غار وجود داشته تراشیده شده و با وجود گذشت ۱۷۰۰ سال هم‌چنان پابرجا می‌باشد و تنها مجسمهٔ باقی‌مانده از دوران باستان است که حدود ۷ متر ارتفاع دارد. بعد از گذشت سال‌ها کماکان سر این مجسمه سالم می‌باشد ولی دو دست آن شکسته‌اند. مجسمه واژگون شده‌بود که در سال ۱۳۳۶ توسط ارتش در جای خود قرار گرفت. این مجسمه، شاپور را به صورت ایستاده نشان می‌دهد: تارنمای گزیده ای از نوشتارها
همچنین نگاه کنید به
جغرافیای تاریخی فارس: تارنمای ویکی پدیا
اشاراتی به برخی از بناها و آثار تاریخی آریایی ها: نوشتاری از همین نگارنده

تهیه و تدوین:
دکتر منوچهر سعادت نوری
گزیده ای از نوشتارها
http://msnselectedarticles.blogspot.ca/2017/01/blog-post.html
بخش های پیشین مجموعه ی ایرانیان در پهنه ی سرزمین نیاکان آریایی