ایرون دات کام: بلاگ ها: وقایعی که منجر به قتل نخست وزیر رزم‌آرا شد

مسئلهٔ کمک اقتصادی به ایران؛ منافع ایالات متحده در توافق مجادلهٔ نفت ایران و انگلیس بر سر نفت، از سال ۱۳۲۹ تا سال ^۱۱۳۳۰

الف. وقایعی که منجر به قتل نخست وزیر رزم‌آرا شد

شمارهٔ ۱

تلگرام: 888.10/1-2251

وزارت امور خارجه به سفارتخانه در ایران^۲

فوق محرمانه واشنگتن، دوم بهمن ماه ۱۳۲۹– ساعت ۲۰

1231. از McGhee^۳ به Grady^۴ فقط برای چشمان. تمام مسألهٔ کمک امریکا به ایران زیر بازبینی فوری، با توجه به زوال موضع امریکا و مشکلات با دولت و مجلس، که موضوع تلگرام‌های اخیر شما بودند.^۵ خلاصهٔ وضعیت کنونی به قرار زیر است:

(۱) بلافاصله پس از تلگرام ارسالی پیشنهاد ارائه شده توسط بانک صادرات واردات Eximbank که به سرعت پیش رو گذاشته‌اند، می‌تواند یک راه حل ممکن برای حل مشکل کنونی تصدیق [مجلس] باشد.^۶ معتقدم پیشنهاد فوق پایه‌های عالی برای گفتگوی شخصی شما با رزم‌آرا، و چنانچه آن را مناسب دیدید، با شاه، برای راهیابی ضوابط اجرای عملی کمک امریکا با حداقل مشکلات در خصوص مجلس. معتقدم که بانک صادرات واردات در قبال هرگونه توصیهٔ مشخص شما در خصوص پیشنهادشان باز باشند که برنامه را از نظر سیاسی بهبود بخشد. اگر این پیشنهاد بخصوص کارا نباشد، امکان دارد که آلترناتیوهای دیگری را بتوان جور کرد. وام بانک صادرات واردات تنها روش فراهم کردن کمک فوری است در نتیجه، دستیابی به یک توافق در این امر اهمیت دارد تا زمان دستیابی به اشکال دیگر یاری که در زیر بحث شده است.

(۲) بانک بین‌الملل موضع خود را در شرایط کنونی مورد بازبینی قرار داده و مشتاق است که تا حد امکان همراهی نماید. پرزیدنت بلک (Black) دیدگاه کنونی خود را به وزارتخانه بدین قرار مطرح کرده است که بانک باید به پروژه‌های اقتصادی قابل دفاع بپردازد. در حالی که پروژهٔ خرمشهر تنها یکی از پروژه‌های موجود است و بانک بدون بررسی مجدد می‌پذیرد،^۷ اما تمایل خود را برای فرستادن فوری ایلیف (Iliff) یا مدیری همطراز با او به ایران، به همراه پرسونل ضروری، منجمله مهندسین، اعلام کرده است، تا در قبال پروژه‌های دیگری که پیش آیند، تصمیمات مقتضی در محل به اجرا گذاشته شود. اگرچه بانک مایل نیست که کل وامی که حاضر به پرداخت است اعلام کند، کافیست که با توجه به درآمد ایران از استخراج نفت، با فرض نهایی شدن توافقنامهٔ AIOC (کمپانی نفت ایران و انگلیس) ظرف یکسال،^۸ برآوردی در مورد اختصاص ۱۰ میلیون دلار در سال برای خدمات بدهکاری موجه به نظر می‌رسد. بانک با فرض تکمیل توافقنامهٔ کمپانی نفت ایران و انگلیس برای اجرایی کردن آن آماده می‌شود. با تخمین افزایش سالانه ۵٫۵ میلیون دلار اعتبار املاک و با توجه به وام بانک صادرات واردات، سالانه ۴٫۵ میلیون دلار برای خدمات بدهکاری باقی می‌ماند. فرض کنونی مقدار وام مورد توافق، سرحد تئوریک برنامهٔ کنونی است که این رقم قادر به دادن خدمات بدهکاری است، و به این فرض متکی است که وام بیشتری از بانک صادرات واردات وجود نداشته باشد که بتواند بخشی از ۴٫۵ میلیون دلار را در خود جذب کند. بانک بین‌الملل دولت ایالات متحده را فرا می‌خواند که در امور زیر کوشا باشد: همکاری در (الف) تأسیس دفاتر اداری نمونه برای تأثیرگذاری روی دولت ایران در بهبود رفتار بودجه‌ای و عرضهٔ اصلاحات مالی و اداری، (ب) دلسرد کردن دولت ایران از بستن قرارداد با منابعی غیر از بانک بین‌الملل برای وام‌های بعدی، و (ج) تبادل نظر با بانک در مورد پروژه‌های مشخصی که از ۲۵ میلیون دلار بانک صادرات واردات استفاده می‌شود، تا هماهنگی‌های لازم برای پروژه‌هایی که هر دو بانک در آن دخیل هستند برقرار گردد.

به دریافت ما مقامات بانک در نظر دارند فازهای مناسب بعدی را (البته به استثنای تفاهم ذکر شده در بالا با دولت امریکا) با مقبل^۹ درآیندهٔ نزدیک گفتگو کنند. بانک درخواست کرده است که ما به ایرانی‌ها جمع تقریبی وامی که تدارک دیده می‌شود اعلام نکنیم.

(۳) وزارتخانه در نظر دارد که افزایش کمک مالی از ۱۰ میلیون دلار به ۲۵ میلیون دلار را به فوریت در لایحهٔ قانونی پیش رو توصیه کند. زیرا ادارهٔ بودجه، دفاع و سایر ادارات دخیل در تصمیم گیری باعث می‌شوند که تصمیم به افزایش کمک نهایی نباشد. با در نظر گرفتن ابهام در تصویب نهایی لایحه و احتمال واکنش کنگره، وزارتخانه قادر نیست در شرایط فعلی اعلام هرگونه پیشنهادی را مجاز بدارد.

اجرایی شدن برنامه‌های فوق از دیدگاه وزارتخانه به شکل ملموسی به رشد اقتصادی در ایران کمک می‌کند و پرستیژ امریکا در دولت، مجلس و جامعه را افزایش خواهد داد. البته به این امر نیز واقف است که به احتمال زیاد تنها بخشی از کل مبلغ ظرف یک سال قابل جذب خواهد بود. به همین دلیل، همچنین به دلیل اینکه (الف) افزایش تعهد بانک صادرات واردات به یکصد میلیون دلار احتمالاً به عنوان کاپیتولاسیون در مقابل فشار ایران تعبیر خواهد شد و درخواست‌های بازهم بیشتری از سوی ایران را ترغیب خواهد کرد، و (ب) هیچ تضمینی نیست که حتی وام بیشتری از سوی بانک صادرات واردات به تصویب مجلس برسد، وزارتخانه فعلاً قادر به توصیهٔ چنین حرکتی نیست، و معتقد است که در این شرایط باید پذیرفت که طرح علنی وام مطلوب نیست. به علاوه، اگر امریکا یکصد میلیون دلار وعده دهد و تنها بخشی از آن استفاده شود، ایران احتمالاً ما را به عدم انجام تعهدات اعلام شده متهم خواهد کرد که نتایج سیاسی حتی جدی‌تری از وضع کنونی خواهد داشت.

وزارتخانه واقف است که حتی این رویکرد لیبرال نمی‌تواند به از میان رفتن انتقادات دولت، مجلس و جامعه تضمینی بدهد، اما احساس می‌کند که درجهٔ موفقیت آن به مقدار زیادی به درجهٔ همراهی رزم‌آرا و شاه بستگی دارد. بنابراین به گفتگوهای شما از این نقطه نظر اهمیت فوق‌العاده زیادی قائل است، و به شما اطمینان می‌دهم که بسیار قدرشناس هستم که شما هستید که در ایران این وظیفهٔ مهم را بر عهده دارید.

اینجا در میان ادارات این برداشت فزاینده‌ وجود دارد که دولت ایران بر این باور است که می‌تواند یک قدرت را در مقابل قدرت دیگر به بازی بگیرد، همانگونه که این کار را به کرات در گذشته انجام داده است، و ظرف سه ماه گذشته عامدانه در مقابل تلاش‌های دولت امریکا برای دادن کمک به ایران کارشکنی کرده و احساسات ضد امریکایی را به منظور دریافت امتیازات بازهم بیشتر تحریک نموده است. اگر این برداشت اصلاح نشود احتمال اینکه امریکا کمک واقعاً مؤثری به ایران بکند به شکل فزاینده‌ای کاهش خواهد یافت و من مطمئنم که شما با من موافقید که ما باید ایرانیان را به این فرا بخوانیم که در خدمت منافع خودشان چنین کنند.

پاسخ نظر تلگرافی فوری شما در مورد امور جاری باعث قدردانی خواهد بود.^۱۰

اچِسون^۱۱

۱. برای اسناد قبلی دربارهٔ ایران، رجوع شود به روابط خارجی ، مجلد پنج، صفحهٔ ۴۴۵ به بعد.

۲. پیشنویس توسط Rountree و تصویب توسط Matthews، کارکنان وزارتخانهٔ سرمایه‌گذاری و توسعهٔ اقتصادی (ED)، و بانک بین‌المللی برای بازسازی و توسعه (IBRD)

۳. جرج مک‌گی ( George Crews McGhee) یک مرد نفت‌کار و دیپلمات حرفه‌ای بود. وی پس از جنگ جهانی دوم در سال ۱۳۲۵ به وزارت امور خارجه پیوست و در ابتدا از سوی وزارت امور خارجه امریکا مأمور نظارت بر پرداخت ۴۰۰ میلیون دلار کمک اقتصادی و نظامی به یونان و ترکیه بود که به آن کشورها و نیز به افریقا و خاورمیانه در ارتباط با کمک‌های اقتصادی امریکا به کشورهای آن منطقه مسافرت‌هایی داشت.

۴. هنری گریدی (Henry Francis Grady) سفیر امریکا در ایران در سال‌های ۱۳۳۰−۱۳۲۹ بود.

۵.در تلگرام‌های 1559 و 1577 از تهران، در ۲۳ و ۲۶ دی ماه، سفیر گریدی گزارش داد که تقاضای ۲۳ میلیون دلار وام بانک صادرات-واردات ممکن است رد شود اگر به رأی مجلس سپرده شود و درخواست کرد که این وام به ۱۰۰ میلیون دلار افزایش یابد و وزارت امور خارجه افزایش کمک به ایران را اعلام دارد. (888.10/1-1351 و 1-1651)

۶. تلگرام 1232 به تاریخ ۲ بهمن ۱۳۲۹. پیشنهاد بدین قرار است:

«اکزیبنک آماده تحکیم ۲۳ میلیون دلار اعتبار به نفع بانک ملی است، چنانچه الف) بانک صادرات واردات مطمئن شده باشد که بانک ملی عامل اجرای قانونی دریافت قرض ۲۴ میلیون دلاری از بانک صادرات واردات می‌باشد در انطباق با مفاد پیشنویس اولیهٔ توافق شده با دولت؛ ب) مدیران مسئول بانک ملی اقدامات لازم برای بدهکاری خود را به انجام رسانند؛ و ج) دولت ایران با توجه به وام بانک صادرات واردات به بانک ملی، به بانک صادرات واردات بصورت نوشته رسمی اعلام کند که امور اداری و اجرایی را منطبق مفاد یادداشت تفاهم اولیه که ضمیمهٔ توافقنامهٔ اولیه وام است به عهده می‌گیرد» (888.10/1-2551)

۷. پروژهٔ پیشنهادی سه میلیون دلاری برای توسعهٔ بندر خرمشهر.

۸. تفاهمنامهٔ الحاقی کمپانی نفت ایران و انگلیس (AIOC) با ایران در ۵ مرداد ۱۳۲۸ به امضاء رسید و تقدیم مجلس شد که او نیز آن را به کمیسیون ویژهٔ نفت سپرد. در ۲۱ آذر ۱۳۲۹، کمیسیون به اتقاق آراء به مجلس توصیه کرد که این تفاهمنامهٔ الحاقی را رد کنند. برای اسناد بیشتر در مورد تفاهمنامهٔ الحاقی، به روابط خارجی، ۱۳۲۹، مجلد پنج، صفحات ۴۴۵ به بعد مراجعه شود.

۹. دکتر احمد مقبل رئیس هیئت مذاکرهٔ دولت رزم‌آرا با بانک صادرات واردات.

۱۰. در تلگرام 1664 از تهران، به تاریخ ۶ بهمن ۱۳۲۹ بار دیگر گرِیدی قویاً در تأیید اعتبار ۱۰۰ میلیون دلاری بانک صادرات واردات استدلال کرد.

۱۱. دین اچسون (Dean Gooderham Acheson) زاده ۱۱ آوریل ۱۸۹۳ درگذشته ۱۲ اکتبر ۱۹۷۱) یک سیاست‌مدار اهل ایالات متحده امریکا ود. وی در دوره دوم ریاست جمهوری هری ترومن وزیر امورخارجه آمریکا بود. او نقشی محوری در تعریف سیاست خارجی آمریکا در دوران آغازین جنگ سرد داشت و در شکل گیری طرح مارشال، دکترین ترومن و ایجاد پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) نقشی اساسی بازی کرد.