Dean G. Acheson 

الف. وقایعی که منجر به قتل نخست وزیر رزم‌آرا شد

شمارهٔ ۳

تلگرام: 888.10/2-1651

وزارت  امور خارجه به کنسول اعظم در استانبول۱

فوق محرمانه        با اولویت               واشنگتن، ۲۷ بهمن ماه ۱۳۲۹– ساعت ۱۱

397. از جانب وزیر امور خارجه، موجب اجرای گرِیدی، موجب اطلاع مک‌گی۲. من تلگرام اخیر شما را با رئیس جمهور در میان گذاشتم و او توجه کاملی به توصیه‌های شما در مورد افزایش وام صادرات واردات به ۱۰۰ میلیون دلار داشته است. با آگاهی کامل به طبیعت بحرانی شرایط ایران، رئیس جمهور با توصیهٔ شما موافقت نکرد و پیشنهاد کرد که با وام ۲۵ میلیونی بانک صادرات واردات به پیش برویم.۳

از دیدگاه وزارتخانه، تصمیمات کنونی و پیش‌بینی شدهٔ کمک امریکا به ایران برنامه ای واقع‌بینانه است که برای رسیدن به اهداف امریکا طراحی شده است.  ما مجاب شده‌ایم که فواید اقتصادی آن برای ایران و مزایای سیاسی آن برای امریکا بی‌اهمیت خواهد بود چنانچه وام مصرف شود بدون اینکه دولت ایران تمایلی به پذیرش (الف) تعهداتی مستقیم و بی‌شائبه در قبال قرارداد وام و (ب) سرپرستی فنی مکفی امریکا در قبال کاربرد سرمایه‌های وام داده شده نداشته باشد.

به گمان ما کارنامهٔ ما بخوبی روشن است. بانک صادرات واردات بطور کامل همکاری کرده و نسبت به درک شرایط بغرنج ایران همدردی نشان داده است. علاوه بر آن، بانک آمادگی خود را برای پذیرش مبادلات در ساده‌ترین و  روشن‌ترین شکل ممکن، با توجه به این شرایط اعلام کرده است. از سوی دیگر، ایران به وقت کشی و کارشکنی در مقابل تلاش‌های ما برای کمک از طریق وام بانک صادرات واردات پرداخته است. تاکتیک‌های اخیر آنها ظاهراً این دیدگاه را موجه جلوه می‌دهد که آنها تلاش دارند از ناکام کردن تلاش‌های جاری در عرضهٔ وام بانک صادرات واردات به عنوان سکویی برای دریافت امتیازات بیشتر از امریکا استفاده کنند.

در بازگشت به ایران، به شما پیشنهاد می‌کنم که به رزم‌آرا و در صورت امکان به شاه گوشزد کنید که  دولت امریکا نمی‌تواند بدون شرایط حداقل فوق وامی بپردازد. شکست گفتگوها در اینجا عواقبی جدی خواهد داشت. اگر ایران وام امریکا را رد کند، افکار عمومی [امریکا] توضیح خواهد خواست و ما ناچار خواهیم بود که رد وام پیشنهادی را بخاطر اعمال ایران، منجمله خودداری نخست‌وزیر از درخواست اعتبار از مجلس را برای بستن قرارداد وام بازگو کنیم. رزم‌آرا و شاه قطعاً متوجه خواهند شد که چنین کاری پیشداوری‌هایی را در قبال اشکال دیگری از کمک‌ها که ایران ممکن است از ایالات متحده درخواست داشته باشد پدید خواهد آورد.

من کاملاً متوجه هستم که اعلام موضع فوق در مرحلهٔ کنونی گفتگوها تا چه اندازه برای شما دشوار است. اما بر این باورم که امید اصلی در شرایط کنونی برای پیشرفت امور با ایران به قانع کردن شاه، رزم‌آرا و مجلس به این امر وابسته است که کمک ایالات متحده به ایران یک بخش مهم و جدایی ناپذیر از یک برنامهٔ سراسری سنجیده برای تقویت جهان آزاد است. از این رو لطفاً تمام تلاش خود را در این راه بکار برید که رزم‌آرا و شاه درک کنند که توانایی ما در کمک به ایران به درجات بسیار بالایی به همکاری دو جانبه وابستگی دارد. بر این اساس ما امیدواریم که آنها تصمیماتی اتخاذ کنند که برای ادامهٔ گفتگوهای بانک صادرات واردات ضروری باشند.

اچسون

 

شمارهٔ ۴

تلگرام: 788.00/3-751

جانشین وزیرامور خارجه در سفارتخانه در ایران۴

فوق محرمانه        با اولویت               واشنگتن، ۱۶ اسفند ماه ۱۳۲۹– ساعت ۱۷

1531. رئیس جمهور و جانشین وزیر امور خارجه پیام مناسبی در تسلیت به شاه و هیئت دولت ارسال می‌دارند.۵

اگرچه وزارتخانه متوجه است که این تحولات تصمیم‌گیری‌ها و اقدامات سریع در ایران می‌طلبد و شما  به کاربرد نفوذ خود به گونه‌ای که صلاح بدانید ادامه خواهید داد، اطلاع از دیدگاه اولیهٔ شما در این شرایط می‌تواند مفید باشد.

خارج شدن رزم‌آرا از صحنه بحران عمیقی ایجاد کرده است که دستانی استوار و سمت‌گیری آمرانه‌ای را می‌طلبد اگر بناست که شرایط در ایران آنچنان متزلزل شود که کمونیست‌ها بدون زحمت چندانی بتوانند قدرت را به دست بگیرند. تنها کسی که از دیدگاه این وزارتخانه می‌تواند این اتخاذ طریق را در شرایط کنونی فراهم آورد شاه است و ما معتقدیم که ایالات متحده و بریتانیا باید به هر طریق ممکن از او حمایت کنند و او را تشویق کنند که با قدرت و شدت با بحران برخورد نماید.

شاه باید همهٔ مواظبت‌های لازم را برای محافظت از خود به کار گیرد و وزارتخانه از شما تقاضا دارد که توجه او را به تدارک کافی امنیت شخصی گوشزد نمایید، و یادآور شوید که چنانچه خطری متوجه او شود می‌تواند نتایجی فاجعه‌بار برای ایران داشته باشد.

اگرچه ما دوست نداریم که شاه احساس کند که ایالات متحده تلاش دارد که یک نخست‌وزیر پیشنهاد کند، وزارتخانه بر این باور است که شاید خوب باشد که به او ابراز شود که هرکسی را که او بر می‌گزیند، باید مردی باشد که او شخصاً به او اعتماد دارد و می‌داند که که به او وفادار است. مابقی صلاحیت‌ها در شرایط فعلی ثانوی به نظر می‌رسند.

وب۶


                         ۱. پیشنویس از Dorsz، تأیید شده توسط Thorp، و امضاء شده توسط وزیر امور خارجه اچسون. تکرار شده برای تهران.

                         ۲. سفیر گرِیدی و دستیار وزیر امور خارجه مک‌گی برای گردهمایی رؤسای فرستادگان دیپلماتیک امریکا در خاورمیانه، در تاریخ ۲۵ بهمن تا ۲ اسفند در استانبول بودند؛ برای اسناد مربوط به این گردهمایی، به روابط خارجی، ۱۳۲۹، مجلد پنج، صفحهٔ ۴۹ به بعد مراجعه شود.

                         ۳. در ۱۰ بهمن ماه، مک‌گی یادداشتی برای وزیر امور خارجه اچسون و معاون وزیر مَتیوز (Matthews) فرستاد و در آن با بررسی شرایط ایران ابراز کرد که وام ۱۰۰ میلیون دلاری به ایران قابل توجیه نمی‌باشد. (888.10/1-3051) در ۱۹ بهمن مک‌گی یادداشت دیگری برای وزیر امور خارجه اچسون ارسال داشت و در آن تلاش‌های امریکا برای کمک به ایران را بازبینی کرده بود. (888.10/2-1251) در ۲۰ بهمن وزیر امور خارجه اچسون به لوسیوس بَتل (Lucius D. Battle) گفت که «در آن روز در کابینه موضوع وام پیشنهادی به ایران را مورد بحث قرار داده بود. او گفت که احساس اعضای کابینه به وضوع موافق با توصیه‌های دو یادداشت مک‌گی بوده است.» (یادداشت بَتل، ۲۳ بهمن؛ 888.10/2-1251) دو یادداشت مک‌گی به رئیس جمهور ترومن نیز ارسال شده بود، وی در ۲۶ بهمن به وزیر امور خارجه اچسون گفت که «در جلسهٔ کابینه او نظر خود را به روشنی مطرح کرده است، که با نظر بقیهٔ اعضای کابینه همسان بود»، که ایالات متحده می‌بایست مطابق با یاداشت اول مک‌گی به پیش برود. (یادداشت گفتگو با رئیس جمهور، ۲۶ بهمن؛ 888.10/2-1551)

                         ۴. پیشنویس توسط Ferguson و Rountree. تکرار به لندن.

                         ۵. در تلگرام 1994 از تهران، ۱۶ اسفند، سفیر گرِیدی گزارش داد که نخست‌وزیر رزم‌آرا در ساعت ۱۰ صبح آن روز توسط عضوی از گروه مذهبی، «فداییان اسلام»، به قتل رسیده است. (788.03/3-751) گرِیدی به دنبال آن در تلگرام دیگری گزارش داد که شرایط هنوز مبهم است، ولی مرگ رزم‌آرا به نظر می‌رسد که ناشی از این امر باشد که «فداییان اسلام» به این نتیجه رسیده بودند که که او فعالیت‌های کمونیستی را حمایت می‌کند و در مورد گفتگوهای نفتی در خدمت منافع بیگانه عمل می‌کرده است. (تلگرام 2001 از تهران، ۱۶ اسفند؛ (788.00/3-751) سرانجام در ۱۸ اسفند گرِیدی گزارش داد که انگیزهٔ قتل دارد روشن می‌شود و آن سخنرانی رزم‌آرا در مجلس به تاریخ ۱۲ اسفند بوده است که ضمن آن نخست‌وزیر از تفاهمنامهٔ الحاقی کمپانی نفت ایران و انگلیس پشتیبانی کرده است. (تلگرام 2013 از تهران؛ 888.00/3-951)

                         ۶. James E. Webb دستیار وزیر امور خارجه در دولت هری ترومن