نکته ای که می خواهم به آن بپردازم و با سردبیر درمیان بگذارم ، نکته ایست که یکی دوبار هم بطور خصوصی با جهانشاه عزیز در میان گذاشته ام که متاسفانه به آن بذل توجهی نشده است. این را هم شاید لازم باشد اضافه کنم گه من یکی از طرف داران، تحسین کنندگان و نویسندگان سایت هایی هستم که جهانشاه تا بحال بوجود آورده است: ایرانیان دات کام و ایرون دات کام.
قبل از گشودن مطلب مورد نظر، بد نیست که داستان کوتاهی برایتان نقل کنم در رابطه با ضرب المثل « جانا سخن از زبان ما می گویی.» از سید ولی الله نصر (۱۲۵۷-۱۳۲۴) طبیب، فیلسوف ، ادیب و پدر دکتر سید حسین نصر ، نقل است که روزی از خیابانی می گذشت و پشت شیشه ی مغازه ای تابلویی دید که روی آن نوشته شده بود « تریاک اعلا .» دکتر نصر به داخل مغازه می رود و پس از سلام و خوش و بش با صاحب مغازه می گوید، می خواستم مطلبی به شما بگویم و آن اینست که تریاک تو مردم را می کشد و «اعلا » ی تو مرا . دلیل این که نوشتن « اعلا » به این شکل دکتر نصر را می آزرد این است که نوشتن صحیح «اعلا» به زبان عربی باید با الف مقصوره و به این شکل باشد «اعلی» و ما این طرز نوشتن را در اسامی معمول « عیسی » و « موسی» هم می بینیم.
مدّت هاست که واقعاً بعضی از رسم الخطّ هایی که در سایت ایرون دات کام می بینم ، مرا و چشم مرا آزار می دهد و به ضرب المثل « جانا سخن از زبان ما می گویی» دکتر نصر بر می گرداند. من شخصا فکر می کنم که این نوع رسم الخط ها برای خوانندگان مطالب سایت بخصوص جوان تر ها و نسل دومی هایی که زبان فارسی را در خارج از ایران آموخته اند، بسیار مشکل، گیج کننده و حاوی بد آموزیست. نمونه های زیر همه از سایت ایرون دات کام است : ( این را هم اضافه کنم که مشکل با نویسنده ی مقاله ها نیست بلکه با نرم افزاری است که سایت در اختیار دارد. نوشته های خود من هم سرنوشتی مشابه دارد.)

۱- روابط بینالملل        (روابط بین الملل )
۲- گفتوگو                ( گفت و گو)
۳- ….وقتی به خانهی دایی رسیدم …..با خندهی بی ….. تجربهی زیستشان نیست بلکه…..  ( خانه ی ….خنده ی … تجربه ی)
۴- کمی کانسیلر رو لکهی روی چونهم میزنم   ( لکه ی … چونه ام و اگر زبان گفتگو بکاررفته ، باید : چونم باشد. )
۵- در زمانهی کووید تنها تجربهای که تجربهکردنش اهمیت دارد…..  ( زمانه ی …. تجربه ای ….. تجربه کردنش….)
۶- رادیو فردا شماری از زنان ایران در اعتراض «بهجانباختن » مهسا امینی در بازداشت …..
۷- … پیش از پیکار د. کارگران مبارز من و علی « عدالتفام » از سال ….
۸ - عالیه « مطلبزاده »  زندان اوین امروز به یاد مهسا امینی …….

مثال هایی که ملاحظه می کنید مشتی است نمونه‌ی خروار. البتّه لازم بیادآوریست که نمونه های بدست داده شده از ۱ تا پنج در نرم‌افزار سایت ایرون دات کام بیشترمربوط می شود به مقوله‌ی فاصله گذاری و ۷ و ۸ مربوط است به سرهم یا جدانویسی اسامی مرکّب فارسی که من به هردوی این مقولات بطور مختصر اشاره خواهم کرد.

اجازه بدهید که با رسم الخطّ اسامی مرکّب در زبان فارسی شروع کنم . پیش از ورود به اصل مطلب ، این را هم بگویم که یکی از نکاتی که من در دوران تدریسم به عنوان شوخی و تفریح با شاگردان در باره ی رسم الخطّ زبان فارسی در میان می گذاشتم این بود که می گفتم ما ایرانیان در تنها موردی که احساس آزادی کامل می کنیم در نوشتن زبان فارسی و خطّ فارسی است. به این ترتیب که هرکسی به دل خواه خود و هر نوع که میلش اقتضا کند و به چشمش خوش بیاید کلمات مرکّب فارسی را می نویسد. گروهی طرف‌ دار سر‌هم نویسی اسامی مرکّب هستند و طرز نوشتن سر‌هم اسامی را ترجیح می دهند و گروهی هم از موافقان جدانویسی هستند و هریک ازین دو گروه هم دلائل خاصّ خود را دارند که به آن نیز مختصراً اشاره خواهم کرد . مثال ها برای سر‌هم نویسی :
باستانشناسی ، روانشناسی ، دانشسرایعالی ، روانکاوی ، فیلمنامه ، نمایشنامه، دستفروش ، همصحبت، دلاویز، پیشاهنگ.
مثال از همان کلمات بالا بصورت جدا نوشته شده :
باستان شناسی ، روان شناسی ، دانش سرای عالی ، روان کاوی ، فیلم نامه ، نمایش نامه ، دست فروش ، هم صحبت ، دل آویز ، پیش آهنگ .

چون من سال هاست که از ایران بدور هستم برای نوشتن این مطلب واژه ی رسم الخطّ فارسی را به دست گوگل دادم و به چند مقاله ی جالب برخوردم که در « پانویس » برای آنهائی که مایل به مطالعه ی بیشتر در این زمینه باشند، اطّلاعاتی خواهم داد. شوربختانه پس از خواندن چند عدد از آن مقاله ‌ها در یافتم که هنوز هرج و مرج و بی سامانی دست از سر رسم الخطّ فارسی برنداشته و هنوز هم در به همان پاشنه ای که من هم دست-اندر-کار آن بودم می چرخد. از میان مقاله ها، دو عدد از آن هارا انتخاب کرده ام که در این جا با شما در میان می گذارم. مقاله ی اوّل عنوانش هست:
رسم الخطّ فارسی : کدام شیوه -  از سایت دیجیتال مجلّه ویستا
در این مقاله آمده است که فرهنگستان زبان و ادب ایران جدا نوشتن کلمات مرّکب فارسی را ترجیح می دهد و وزارت آموزش و پرورش هم شیوه ی نوشتن رسم الخطّ جدید را مبتنی بر جدا نویسی کلمات مرکّب برای سال های دوّم و سوّم ابتدائی به اجرا گذاشته است که خبری است خوش و مبارک.
مقاله‌ی دوّم ، عنوانش هست : اصول رسم الخطّ كلمات مركب فارسی ، نوشته ی حسن ستایش . در این مقاله ۲۷ اصل و چندین و چند فرع از طرف طرفداران سرهم نویسی کلمات مرکّب زبان فارسی با دلیل و شرح استثناها آورده می شود که دو مورد از آن ها را برای این که شما را هم دچار سرگیجه کنم در این جا می آورم:

« اصل مزجی بودن کلمه

برخي از ترکيبات در ساخت واژه از دو يا چند تكواژ تشكيل ميشوند ولي برايند معناي اين تكواژها
با معناي اجزايشان يكي نيست ؛ يعني معناي ديگري را به دست مي دهند. اگر کلمه مرکب معنايي  بسيط داشته باشد، يعني با معناي اجزاي خود يكي نباشد و با آن مفهومي تازه ساخته شده باشد، آن کلمه مزجي است؛ مانند: آبرو ، الفبا، آبشار ، نيشكر، همسايه ، يخدان ( به معناي صندوق لباس ). همچنين اگر در ترکيب کلمات ، اجزاي آن زايايي خود را از دست بدهند, آنها نيز کلمات مزجي يا بسيط بشمار مي روند؛ مانند: بيهوده و بيزار و سيمرغ که معادل مقابل مانند باهوده و بازار و سي و يك مرغ در زبان فارسي ندارند(اديب سلطاني: راهنما، ص 929). بطور کلي در موارد زير، واژهها ،
هر چند داراي اجزاي ترکيبي باشند ، بسيط و مزجي شمرده ميشوند : ۱- کلمه مرکبي که به صورت اسم خاص درآمده است مانند: مياندوآب ، دلارام (براي نام زن) ، گلندام ، گلابدره ، آبعلي ايرانشاه ، ايلخان و غيره. ۲- عدم مطابقت معني با معاني اجزاي کلمه: بيدخت ، بيستون ، بيغوله، بيمار ، بيجار ، بيدار ۳- هر گاه در شم اهل زبان به چند تكواژ تجزيه نشود : ارديبهشت ، نانوا ، ۴- هرگاه ترکيب با کاهش ، افزايش، ادغام ، تغيير و تبديل يا جابجايي عناصر آوايي و تكواژي صورت گرفته باشد : امشب ، پانصد ، چلچراغ ، کهربا ، ولنگاري ، نستعليق و بمباران ۵-  کلمات مرکبي که واژه گرداني(lexicalization ) شده اند ؛ مانند: کمابيش، بناگوش، زناشويي ، گفتگو، جستجو، شستشو، علاقمند، خانوار، تنومند، انديشمند، انديشگاه، خشكبار ، دودمان . نوع ديگر واژه گرداني وقتي است که در ترکيبهاي مضاف و مضاف اليه و موصوف و صفت کسرة اضافه حذف ميشود. در اين ترکيب محذوف الاضافه ( اديب سلطاني: راهنما ص 923) کلمه مرکب سرهم نوشته ميشود؛ مانند: آبميوه ، آبليمو، مادرشوهر، شورايعالي ، جنابعالي، گلبهار، لبشكري، دلچرکين ، دمسياه ، حاصلضرب، صرفنظر ، حاصلجمع، صورتجلسه، حضرتعالي, صاحبدل.»

آیا این بدین معنی است که هرکس می خواهد فارسی بنویسد، باید ابتدا دستور زبان فارسی را در حدّ مراحل عالی دکتری زبان فارسی بیاموزد و آن گه بنویسد؟ اصل دیگری که حتّی فکر کردن به آن مرا کلافه و پیراهن چاک می کند، این اصل است:

«اصل حفظ زیبائی و خوشنمایی کلمه : بعنوان اصل حاکم بر تمام اصول ، بجز پرهیز از غلط خوانی محسوب می شود و الخ.»

اصل حفظ زیبائی و خوشنمایی کلمه بنظر چه کسی؟ افراد نظریّات و سلیقه های گوناگون دارند. ما سلیقه ی چه کسانی را باید مدّ نظر قرار دهیم ؟ و براستی بنظر شما واژه ی « خوشنمایی» که در متن این مقاله بکار گرفته شده از صورت جدا نوشته شده ی آن که به این شکل باشد « خوش نمایی»  زیباتر و به چشم ملایم تر است؟ آیا آن چنان که در سایت ایرون دات کام آمده و در عکسی هم که من از آن گرفته و در ابتدای مقاله گذاشته ام ، واژه های « عدالتفام » و « مطلبزاده» خوش‌نما تر و خواندنش آسان تر است یا « عدالت‌ فام و مطلب‌ زاده» ؟  خواندن کدام یک از آن ها برای نوآموزان و حتّی سطوح بالاتر تحصیلی آسان تر است؟
در همین زمینه با دوستی مطّلع و صاحب قلم که طرفدار و موافق سرهم نویسی بود صحبت می کردیم. برای اثبات نظرخود گفت، « ببین به نظر تو، نوشتن «سیمرغ» که ما همه می شناسیم و دیده ایم ، بصورت سرهم بهتر است یا جدا به این صورت « سی مرغ.» در جواب گفتم که برای من و شما که به صورت سرهم نوشته شدن « سیمرغ» عادت کرده ایم البتّه سرهم ، ولی برای نوآموزانی که تازه در حال یادگرفتن زبان فارسی هستند هیچ گونه تفاوتی نمی کند. هر نوع که یادشان بدهیم همان گونه یاد خواهند گرفت و پس از گذشت یکی دو نسل ، نوشته ی سرهم « سیمرغ » هم مشمول مرور زمان و از خاطر رفتن خواهد شد.

این مطلب مرا بیاد وضع واژه های فارسی نام های ادارات دولتی برای جای گزین کردنِ کلمات عربیِ مستعمل در اوائل دوران سلطنت رضا شاه پهلوی که عدّه ای شدیداً با آن مخالفت داشتند، انداخت. رضا شاه پهلوی به ادارات دولتی اخطار فرستاد که از تاریخ قید شده در نامه ، کلیّه ی سازمان های دولتی موظّفند که به جای واژه های :‌ عدلیّه ، مالیّه ، بلدیّه ، نظمیّه ، حمل و نقل و واژه ی « صدر اعظم » از واژه های ساخته شده توسّط « فرهنگستان زبان ‌و ادب» استفاده کنند که بترتیب ذکر شده در بالا عبارتند از : دادگستری ، دارایی ، شهرداری، شهربانی ، راه ‌و ترابری ، نخست وزیر.

و می دانیم که چگونه این واژه ها راه خود و جای خود را در میان ایرانیان باز کردند ، بطوری که امروزه همه ی مردم ایران واژه های فارسی ساخت فرهنگستان را برای آن وزارت خانه ها بکار می برند و حتّی شاید نسل جدید اسامی قبلی آن ها را دیگر نشناسد و تشخیص ندهد.  یکی از این مخالفان با واژه های جدید، سیّد حسن تقی زاده ( ۱۲۵۷-۱۳۴۸) ادیب ، ایران شناس و رئیس مجلس شورای ملّی ایران بود که از یکی از نزدیکان او شنیده بودم که وی به عنوان مخالفت تا آخر عمر از واژه ی «صدراعظم » به جای « نخست وزیر » استفاده کرد ولی این واژه توسّط نسل پس از او بدست فراموشی سپرده شد. بنابراین می بینیم که مسائل آموزشی قابل تغییر، نوشدن و انطباق با زمان خود است.

به نظرمن ، متاسّفانه ‌چون ما ایرانیان در درازنای تاریخ نشان داده ایم که بتوافق رسیدنمان در امور مختلف به دشواری صورت می گیرد و عادت کرده ایم که قواعد و قوانین از بالا وضع بشود و به ما تحمیل شود، در مورد نوشتن خطّ  فارسی هم امیدوارم که فرهنگستان تصمیم مقتضی بگیرد و خطّ فارسی را ازین هرج و مرج و آشفته‌ گی برهاند همان طور که در مقاله ی اوّلی که به آن اشاره کردم، نویدش داده شده است.

وقت آن است که به مطلبی که این نوشته را با آن آغاز کردم برگردم و آن اشاره به نوشتن چسبیده به هم بعضی از واژه ها در سایت ایرون دات کام بود یعنی شماره های ۱-۵ مثال های بالا یا به عبارت دیگر رعایت فاصله بین حروف ‌‌. در این مورد، قاعده براین است که کلماتی که به “ها”ي غير ملفوظ ختم می شوند براي حفظ «هاي بيان حرکت»  باید جدا از کلمه‌‌ی بعدی نوشته شود : لاله ‌ها ، خانه ‌ها ، بره‌ ها ، خانه‌ی ، چانه‌ی  . زيرا "ها"ي بيان حرکت پيوندناپذير است. به نظر من این مطلب دشواری نیست بلکه با استفاده از بکار گرفتن نیم-فاصله. (shift+space ) ) می توانیم این مشکل را براحتی برطرف کنیم. به عنوان مثال بینالملل را با ایجاد یک نیم‌فاصله بعد از حرف « ن » می‌توان تصحیح کرد. به همین گونه است واژه های خانهی ، تجربهی ، لکهی و الخ.

باید اذعان کنم که با تمام شکایت ها و گله گزاری های من از نرم‌افزاری که در سایت ایرون دات کام از آن استفاده می شود اگر حمل برتناقض گویی نشود صادقانه باید بگویم که امید من برای یک‌دست کردن و به معیار درآوردن  خطّ فارسی بیش تر به همین نرم‌افزارهاست تا فرهنگستان زبان و ادب فارسی ! این نرم افزارهای نوشتن فارسی است که می تواند نوعی هم‌آهنگی و یک‌دستی برای خطّ فارسی بوجود آورد. توجّه کرده اید که اگر افعال خبری مضارع فارسی را که با واژه ی «می» شروع می‌شود، سرهم بنویسید، بلافاصله نرم افزار آن را برایتان جدا از فعل تایپ می کند؟

در آخر، امیدم این است که جهان ‌شاه (جهانشاه ) عزیز، به این مسأله توجّه کند و در صدد رفع آن برآید تا همگی بتوانیم در حدّ توانائی امان به سهم خود به  خطّ فارسی سروصورتی بدهیم و آن را ازین هرج و مرج و سرگردانی رهائی بخشیم .

مهوش شاهق
۲۴ سپتامبر ۲۰۲۲

در گوگل به فارسی بنویسید « رسم الخطّ فارسی » تا به مقالات متعدّدی در این زمینه دست یابید.

https://www.bahareadab.com/pdf/270.pdf