دوستی دارم هنرمند، با ذوق ، نقاش وهمچنین گردآورنده ی آثار نقاشان مورد علاقه اش. در میان مجموعه ی تابلوهای او ، آثاری هم ازهراچ کاراپتیان، نقّاش ایرانی ارمنی تبار، است که حدود صد تابلومی باشد.۱

درآخرین دیدارم با این دوست نقّاش صحبت هراچ پیش کشیده شد و به من گفت که موفّق شده چند تابلوی دیگراز نقّاشی های اورا به کلکسیون خویش اضافه کند البتّه ازطریق کسانی که ازین نقاش تابلودردست  داشتند (چون نقاش مورد بحث چند سالی است که دیگربا ما نیست) و قول داد که عکسی از آن ها بگیرد و برایم ازطریق ایمیل بفرستد. همچنین گفت که یکی از آن تابلوها در باره ی رستم و اسفندیاردر شاهنامه ی فردوسی است. نظر به علاقه ی من به شاهنامه و داستان هایش بسیار مشتاق بودم که هرچه زودتر آن تابلوی در ارتباط با شاهنامه را ببینم. خوشبختانه، همان شبی که بعد از ظهرش با آن دوست ملاقات داشتیم، عکس آن تابلوبه دستم رسید و نگاه کردن به جزئیات تابلو و بخصوص دیدن نام هائی که  روی نقاشی ها نوشته شده بود: رستم، رخش، سیمرغ، گشتاسپ، کتایون، اسفندیار، شدیدا تعجّب مرا برانگیخت وهنگامی که درآن نقاشی چشمم به کلمه های " از دیدگاه سهروردی" افتاد، حیرتم صد برابرشد.

این تعجّب به دلائل مختلف بود: اوّل این که برداشت دوست کلکسیونر من ازهراچ نقّاشی بود لاابالی، زن باره، مشروب خوار که کلّ در آمدش راکه از طریق فروش تابلوهایش بدست می آورد خرج زنان، مشروب و خوش گذرانی می کرد. بطوری که بار آخری هم که مبلغ قابل توجهی از فروش تابلوهایش درآورده بود ، آن قدردر دوموضوع مورد علاقه اش (زن و مشروب) زیاده روی می کند که دچارسکته ی قلبی شده و درمی گذرد. بنابراین با چنین تصویری که در ذهن من ازو ساخته شده بود ، دیدن نام سهروردی ( شیخ شهاب الدین سهروردی معروف به شیخ اشراق وواضع فلسفه ی اشراقی) بسیار غیرمنتظره وعجیب بود.

دُدیگر، این که نقّاش مورد صحبت ما، نقاّش ایرانی  -ارمنی تباری است که بیشتر عمر خود رادرآمریکا بسر برده بود و این چنین کسی چطور می توانست که با سهروردی آشنائی داشته باشد. 

سدیگرکه از آن دو مورد ذکر شده هم تعجّب آورتربود، مربوط کردن فلسفه ی سهروردی با اسطوره ی رستم واسفندیاردرشاهنامه ی حکیم توس است.

بطور کلّی ، کمتر کسی را می توان یافت که ارتباط بین این دو را یعنی اختلاط بین فلسفه ی شیخ اشراق و اسطوره ی رستم و اسفندیار را بداند ، مگرمعدود افرادی که اهل فلسفه و تحقیق و مطالعه باشند.

در این جا ، برای درک بهتر مطلب ، برای آن گروه ازخوانندگانی که با داستان رستم و اسفندیار آشنا نیستند و به فلسفه ی اشراق، اشراقی (آگاهی) ندارند، ابتدا در باره ی هردو مطلب توضیح مختصری می دهم و سپس درباره ی خود تابلو صحبت خواهم کرد. 

اسفندیار، پسرگشتاسپ، پادشاه ایرانی است که زرتشت پیامبر در زمان اوظهورمی کند. گشتاسپ و پسرانش، اسفندیار و پشوتن، به زرتشت پیامبر ایمان می آورند و در اشاعه ی دین بهی که نام دیگری است برای آئین زرتشتی ، قهرمانی های فراوان می کنند و به همین جهت است که در بین باورمندان به آئین زرتشت، اسفندیار همان مقامی را دارد که رستم در شاهنامه ی فردوسی. 

اسفندیار درحالی که قهرمانی مذهبی است، گوشه چشمی هم به تاج وتخت شاهنشاهی دارد و خواستارآنها است و گشتاسپ با همه ی علاقه مندی به پسر، آماده ی واگذاری تاج و تخت به او نیست. لذا اسفندیار را به کارهای گران می فرستد و به او وعده  می دهد که در صورت به اجرا در آوردن آن ها سلطنت را به او واگذارخواهد کرد.

درمورد واگذاری تاج و تخت،  ابتدا به اسفندیار وعده می دهد که در صورت آزاد کردن خواهرانش از زندان ارجاسپ، پادشاه توران ، تاج و تخت به او ارزانی خواهد کرد. اسفندیار، این مهم را پس از گذر کردن از هفت خان به انجام می رساند و خواهران را آزاد می کند، با این همه ، پدر به وعده ی خود وفا نمی کند. باردوم ، اورا به جنگ رستم دستان، یگانه پهلوان ایران که ظاهرا به آئین زرتشتی ایمان نیاورده بود (صفا ، ۱۳۹۰: ۵۷۸) می فرستد و از پسر می خواهد که رستم را دست بسته نزد گشتاسپ ببرد. (رستم در این باره در شاهنامه می گوید: "که گوید برو دست رستم ببند/ نبندد مرا دست چرخ بلند")  کتایون ، مادر اسفندیار، ( که نامش در تابلوی هراچ آورده شده) می کوشد تا پسر را ازین کار بازدارد ولی اسفندیار آن را نمی پذیرد وعازم جنگ با رستم می شود. می دانیم که رستم هم ازین امر خشنود و راضی نیست و کوشش فراوان می کند تا اسفندیار را ازین کار بازدارد ولی اسفندیار زیر بار نمی رود وقبول نمی کند.

این را هم باید اضافه کرد، که اسفندیار روئین تن بود. در باره ی روئین تنی اسفندیار روایات گوناگونی وجود دارد که یکی از آن ها دال براینست که زرتشت پیامبر، اسفندیار را با آبی مقدّس شستشو داد تا اورا روئین تن کند وچون اسفندیار در آب غوطه ور شد دوچشم خود را برهم نهاد و در نتیجه اسفندیاراز طریق دوچشمش که هنگام غوطه وری در آب مقّدس بسته شده بود، آسیب پذیر باقی ماند. به عبارت دیگر، تمام بدن او روئین ۲ شد مگرچشمان او. با دانستن این موضوع ، برگردیم به نبرد رستم و اسفندیار. بین آنها نبرد سختی در می گیرد. تیرهای پرتابی رستم به علّت روئین تن بودن اسفندیاربراو کارگر نمی شود ولی تیرهای اسفندیار بدن رستم و رخش را مجروح می کند. ناچاررستم که مجروح شده بود دست از جنگ می کشد. در این هنگام زال ۳ که شکست پسر خودرا می بیند ، پری از سیمرغ در آتش می اندازد و سیمرغ در دم حاضرمی شود. زال جریان را با سیمرغ در میان می نهد. سیمرغ ، ابتدا، به درمان جراحت های رستم و رخش می پردازد . پس از درمان ، چون سیمرغ از آسیب پذیری چشمان اسفندیار باخبر بود، به رستم می گوید که سوار رخش شده ،  به دریای چین رفته و شاخه ی درخت گزی بیابد و با آن تیری دو شاخ بسازد، آن را با آب رَز جلابدهد ودر روز جنگ به سوی دوچشم اسفندیار روانه کند. رستم هم پس از انجام یک بیک دستورات سیمرغ ، دوباره به میدان جنگ برمی گردد ، تیر گزدوشاخه را به چشمان اسفندیار نشانه می کند و به این ترتیب اسفندیار را از پا در می آورد.

وامّا سهروردی:   

شهاب الدّین سهروردی، ملقّب به شیخ اشراق در سال ۱۱۴۵ م متولّد شده و در سال ۱۱۹۱ در سنّ ۳۸ سالگی به قتل می رسد، به این جهت به اوشیخ مقتول هم گفته می شود. این فیلسوف ایرانی اهل سهرورد از توابع زنجان است. کتاب های سهروردی به دو زبان فارسی وعربی است. سهروردی شعرهم می سرود.

فلسفه ی سهروردی ، فلسفه ی اشراق یا نور نامیده می شود وتلفیقی است ازعرفان وفلسفه. یعنی باورمندی به عقل و خرد و همزمان باور به کشف و شهود عرفانی .همچنین سهروردی از فلسفه ی زرتشت واساطیر قدیم وشاهنامه ی فردوسی بهره برداری کرده وآن ها را با مکتب خود درآمیخته است.

لبّ لباب فلسفه ی سهروردی " نور" است. سهروردی هستی شناسی خود را نورالانوار نامیده یعنی همان حقیقت الهی که درجه ی روشنی آن چشم را کور می کند. نورالانواریا " نورمطلق" همان وجود مطلق/خداوند است که تمام موجودات، وجود خود را از این منبع کسب کرده اند و جهان هستی چیزی جز مراتب و درجات گوناگون روشنایی و تاریکی نیست. به همین دلیل سلسله مراتب موجودات بستگی به درجه نزدیکی آن ها با «نورالانوار» دارد. بر حسب این دوری و نزدیکی و شدت و ضعف به نورالانوار، هستی، درجات گوناگون می پذیرد ; از نور غیر مادّی نظیر فرشتگان ، ارواح انسان و حیوان گرفته تا انوار مادّی که نور و تاریکی را تشکیل می دهند. سهروردی همراه با نظریّه ی گوناگونی وشدّت وضعف نور، دو سلسله مراتب نظام مند انوارهم معرّفی می کند: نظام انوارعمودی ونظام انوارافقی که من در بحث تابلوی هراچ بیشتر در این باره صحبت خواهم کرد.

داستان رستم و اسفندیار در روایت سهروردی مختصراست ولی اودر این داستان عناصر تازه ومهمّی را وارد کرده که در شاهنامه ی فردوسی از آن اثری نیست. بر پایه ی گزارش سهروردی برخلاف روایت شاهنامه ، اسفندیار به تیرگز کشته نمی شود بلکه نیروی خیره کننده ی پرهای سیمرغ سبب کشته شدن او می شود.

سهروردی نور خورشید را در آئینه هائی که رستم بر اسبش بسته و بر جوشن مصقولی که پوشیده و خودی که بر سر نهاده به دوپر سیمرغ که درواقع شعاع خورشید است تعبیر می کند۴ که بر چشمان اسفندیار می تابد ، او را کور می کند. در نتیجه ، اسفندیار از اسب بر زمین می افتد، رستم به او می رسد و اسفندیار را از پای در می آورد.  

از دید سهروردی، جدال و نبرد رستم و اسفندیار ، مبارزه ی نیروها یا انوارغیرمادی با انوار حیوانی و مادّی است. زیرا بغیر از نورالانوار که نور محض و واجب الوجود است، هر موجود دیگر ممکن الوجود، این دو نیروی ظلمانی و نورانی را در وجود خود دارد. (پورنامداریان، ۱۳۶۴ : ۱۷۰ )  کور کردن چشم اسفندیار، بنا بر تفسیر سهروردی ، بسته شدن چشمان او بر جهان ظلمانی مادّی است که سبب گشودن دیدگان باطن او می گردد. (شایگان،۱۳۷۳:۳۲۳)

جان کلام این که سهروردی کرد وکار قهرمانان شاهنامه را به تجربه ای عرفانی تبدیل می کند. به این ترتیب با تاویلی عارفانه ، بعضی از قهرمانان اساطیری وپهلوانی شاهنامه ، سیمای قهرمانان معنوی پیدا می کنند که اسفندیار نمونه ای از آن ها است. به عنوان مثال، اسفندیار با وجود شکست ظاهری در هیات پهلوانی جهان بین به جهان باقی می رود.

وحالا آن چه که در تابلوی نقاشی ما دیده می شود. 

اگربه تابلو نگاهی بیفکنیم، اسم هائی که در آن آمده عبارتند از: رستم ، رخش، سیمرغ، گشتاسپ، بهمن، کتایون، اسفندیار و سهروردی. این اسامی نشانگرآگاهی نقاّش ما از روایت رستم و اسفندیاردرشاهنامه است، زیرا که در روایت سهروردی تنها از رستم و اسفندیاروسیمرغ سخن به میان رفته و به اسامی دیگر رجوعی داده نشده است.

 هم چنین در مورد مرگ اسفندیار در این تابلو، ما هم چوب گز دوسر می بینیم که در روایت شاهنامه ، رستم برای کشتن اسفندیار از آن استفاده می کند و هم روایت سهروردی که نورالانوار بر دوچشم اسفندیار می تابد و او را کورمیکند. در نتیجه از اسب بر زمین  می افتد ، رستم به اومی رسد و او را از پای در می آورد.

نکته ی حیرت آوردیگر، آوردن دورشته انوار عمودی وافقی است که از لایه های مختلف تشکیل شده اند و در بخش سهروردی مختصرا بدان اشاره شد. انوار افقی در تابلواز چشمان اسفندیار ساطع می شود و انوارعمودی از شکم اسفندیاربه بالا می رود. در فلسفه ی نور سهروردی، اوّلین رشته نورهای عمودی از نورالانوار ناشی می شود. هر رشته از انوارعمودی به یکی از کرات آسمانی مربوط می شود ورشته نورهای افقی با فرشتگان که به نوعی به اسطوره شناسی آئین زرتشتی مربوط می شود، در ارتباط اند.

از فعل و انفعال تابش انوارعمودی و افقی ، بدنه های دنیای زمینی/تحتانی شکل می گیرد. این دو رشته نوردر مکتب سهروردی از نظرساختمانی بهم وابستگی دارند: وابستگی انوار بالاتربه پائین ترازطریق تسلّط است و چیرگی ووابستگی انوار زیرین به انواربالاتر از طریق میل است وعشق و محبّت. ۵

آیا می توانیم ازاین مطلب چنین نتیجه گیری کنیم که هدف نقّاش ما ازبه تصویر درآوردن انوار عمودی وافقی که به دنیای زمینی شکل می دهد، همان دنیائی است که  رستم واسفندیار درآن زندگی می کردند، ومنظوراز وابستگی ساختمانی انواربالاتر، همان قدرت و تسلّطی است که گشتاسپ، پدر اسفندیار، بر او داشته که همواره به اودستور می داده واو را به کارهای گران و پرخطرمی فرستاده ومقصود ازانوار زیرین همان عشق وعلاقه اسفندیار به پدر خود یا میل اوبه مقامی است که همیشه در آرزوی آن بوده  و در راه رسیدن به آن دوخواسته ، خود را به هر نوع مخاطره ای می انداخته است.

ای کاش نقّاش ما هنوز با ما بود تا بتواند به این پرسش ها پاسخ دهد! 

مهوش شاهق

اوگوست ۲۰۲۰ (سال کرونائی)

۱- هراچ کاراپتیان ، تقاش ، مینیاتوریست و هنرمند ایرانی ارمنی تبار به سال ۱۳۲۲درتهران به دنیا آمد. وی تحصیلات خود را در انگلستان به پایان رساند. پس ازآنجا به آمریکا مهاجرت کرد تا سال ۱۳۸۵ که درایالت میشیگان درگذشت. 

۲- زال، پدر رستم است و فرزند سام. هنگامی که زال به دنیا می آید، رنگ مو و صورتش سفید است. سام، پدرزال، ازین امر خوش حال به نظر نمی رسد و دستور می دهد که او را به کوه قاف (کوهی اسطوره ای) برده، آن جا رها کنند تا بمیرد. ولی سیمرغ (مرغی افسانه ای / اسطوره ای) که در آن کوه زندگی می کند، زال را در پناه خود می گیرد ، اورا غذا می دهد و بزرگ می کند. مدّتی می گذرد تا سام از وجود آن فرزند در کوه قاف با خبر می شود. دنبال او می فرستد که آن فرزند را به شهر و به کاخ او برگردانند. زال در ابتدا راضی نبود چون نمی خواست که از سیمرغ دور شود. ولی سیمرغ سرانجام او را وادار می  کند که به این کار رضایت دهد و در عین حال دو پر از پرهای خود را به او داده، اطمینان می دهد که هر لحظه که به سیمرغ نیاز داشته باشد با انداختن پراو درآتش،  سیمرغ بی درنگ نزد زال خواهد بود.

۳- از چگونگی روئین تن شدن اسفندیار روایات کوناگونی وجود دارد که یکی از آنها روایت شادوران مجتبی مینوی است، مینوی در فردوسی و شعر او در باره ی روئین تن شدن اسفندیار چنین می نویسد: «اسفندیار چون با گردونه و صندوقش به کام اژدها فرو رفت خون‌ سراپای او را فرا گرفت بجز چشمان او را که به واسطهء بیهوش گشتنش بسته شد،این شسته شدن در خون آن اژدها سبب شد که حربه برهیچ‌ عضو وی کار نمی‌کرد الاّ برچشمان او» (مینوی-فردوسی و شعر او: ۸۰)

میان اقوام هند و اروپایی هم پهلوانان رویین تن بسیاری وجود دارند و برخی از اینان مثلا Siegfried پهلوان حماسه ی آلمانی Niebellung و Sigurd پهلوان اسکاندیناویایی بواسطه آغشته‌ شدن به خون اژدها رویین‌تن گشته‌اند.گرچه درباره ی رویین‌تنی این پهلوانان روایات‌ دیگری هم وجود دارد.

۴- مدرسی، فاطمه ( ۱۳۹۹) داستان زال به روایت فردوسی و سهروردی ، وبسایت راسخون

https://rasekhoon.net/article/show/800551

۵-- انسیکلوپدیای استانفورد : زیرمدخل سهروردی

https://plato.stanford.edu

منابع:

صفا، ذبیح الله (۱۳۹۰). حماسه سرایی در ایران ، چاپ پنجم، تهران، انتشارات فردوس.

شایگان، داریوش (۱۳۷۳) . هانری کربن . ترجمه باقر پرهام، چاپ دوّم ، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی

پورنامداریان، تقی (۱۳۶۴). رمزوداستان های رمزی ، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی

مدرّسی، فاطمه (۱۳۸۹). سیمرغ در آئینه سیمرغ، چاپ دوم، ارومیّه ، انتشارات حسینی

سهروردی، شهاب الّدین یحیی (۱۳۸۰). مجموعه ی مصنفات شیخ اشراق ، تصحیح و مقدمه ی سید حسین نصر، جلد سوّم، تهران ، پژوهشگاه علوم انسانی ومطالعات فرهنگی

فردوسی، ابوالقاسم (۱۳۸۹) . شاهنامه ، به کوشش جلال خالقی مطلق، چاپ سوم، تهران، مرکزدائره المعارف بزرگ اسلامی.

انسیکلوپدیای استانفورد : زیرمدخل سهروردی

https://plato.stanford.edu