خاطرات روزهای کرونایی
شباهت عروسک گردانی اتابک اعظم و دست تکانی ترامپ جلوی بیمارستان!
فیروزه خطیبی
هربار که در مورد وقایع دوربرم و زندگی امروز بشر دچار شگفتی می شوم به تاریخ رجوع می کنم.. تاریخ هم همیشه به شکلی یک جور پاسخی برای سوالاتم دارد.
در این روزهای کرونایی اما بجای کتاب تاریخ به سراغ فیلم هایی که از دست داده ام و یا آنقدر از تماشای آن ها گذشته است که دیگر بیادم نمی آید می روم و آن ها را یک بار دیگر تماشا می کنم. از جمله فیلم "کمال الملک" اثر علی حاتمی (۱۳۶۲) که به زندگی و وقایع دوران این نقاش بزرگ ایرانی می پردازد.
نقش کمال الملک را جمشید مشایخی بازی می کند و نقش ناصرالدین شاه را هم با همان ژست از خود مطمئن و از خود راضی دانالد ترامپی!، زنده یاد عزت الله انتظامی بازی می کند که در صحنه ای از فیلم، درست چند روزی قبل از جشن پنجاهمین سالگرد سلطنتش می خواهد به زیارت شاه عبدالعظیم برود و به صدراعظم اتابک که محمد علی کشاورز نقش او را بازی کرده می گوید: "اتابک، امروز یک نمایشی هم برای عوام داریم؛ با عنوان شاه در زیارت!"
در آن زمان هنوز "فتو آپ" یعنی ژست جلوی دوربین برای تبلیغات مد نشده بود. ناصرالدین شاه که در بعضی موارد ازجمله "شلیته و تنبان" تن زن های حرم کردن و از "کیسه خلیفه" مال و املاک ایرانی را بخشیدن از زمان خودش جلوتر بود، از این مسئله سردرآورده بود و آن را به نفع خودش محاسبه کرده بود.
به هرحال ناصرالدین شاه در ادامه این سخنان به وزیرش می گوید: "در این مجلس تازه و بدیع، (یعنی رفتن به زیارت شاه عبدالعظیم به همراه و در کنار رعیت) موضوع به شیوه‌ای نو ارائه می‌شود؛ - یعنی نه قُرُقی در کار است، نه بگیر و ببندی! - و رعیت آزادند در زیارت هم‌دوش سلطان دعاگو به شکرانه پنجاهمین سال سلطنت او باشند."
به این صورت ناصرالدین شاه با پای خود به قلتگاهش می شتابد و به دیگران هم می گوید: "شتاب کنید که باید نماز ظهر را در حرم حضرت عبدالعظیم بخوانیم."
اتابک اعظم، مشهور به امین‌السلطان هم با بازی هنرمندانه مرحوم کشاورز؛ سیاستمداری زیرک و آشنا با فنون سیاست‌ورزی است. او پسر مردی گرجی الاصل بود که در اول کار قاطرچی دربار قاجار بود و بعد به مدارج بالا رسید.
اتابک خودش هم با همین منصب در ساختار حکومتی عصر ناصری ترقی کردبود. خلاصه قاطرچی دیروز، به صدراعظم ایران تبدیل شد و در بسیاری از رویدادهای مهم دوره ناصرالدینشاه، مظفرالدین‌شاه و حتی محمدعلی‌شاه به ایفای نقش پرداخت و آخر سرهم، ظاهراً به دلیل مخالفت با مشروطه، فردی بنام "عباس‌آقا صراف تبریزی" او را مقابل مجلس شورای ملی هدف گلوله قرار داد و به قتل رساند.
خلاصه اتابک صدراعظمی بود که توانست به مدت ۱۵سال در دربار قاجار دوام بیاورد و کرسی صدارت و قدرت را به رقبا واگذار نکند و درعین حال، به خشم شاه دمدمی مزاج قاجار هم گرفتار نشود و درحقیقت اعجوبه‌ای در عرصه سیاست و زد و بندهای پنهانی بود. در فیلم کمال‌الملک، بسیاری از زیرکی های او برای حفظ قدرت به نمایش گذاشته شده.
اما یکی از امتیازات این صدراعظم، که این روزها باید او را با "رئیس کمپین انتخاباتی رئیس جمهور" در آمریکا مقایسه کرد، این بود که در لحظات خاص و بحرانی، تصمیم‌های مؤثری می‌گرفت که به صورتی، نشان از هوش او در این زمینه داشت. از جمله ماجرای رفتار او با جسد ناصرالدینشاه، که یکی از این تصمیم‌های مؤثر و زیرکانه است که در تاریخ از آن به عنوان "عروسک گردانی با شاه مرده" هم نام برده شده.
ناصرالدینشاه، حدود ۱۲۴ سال پیش، در یک چنین روزهایی در مقابل چشم مردم در حرم شاه عبدالعظیم با گلوله پنج‌لول میرزارضا کرمانی به قتل رسید. پیکر او بعد از اصابت تیر، به جلو خم شد اما اتابک آن را نگه داشت. البته مأموران به سرعت ضارب - یعنی میرزا رضای شاهشکار - را گرفتند اما شش‌دانگ حواس اتابک به وضعیت شاه بود. او می‌دانست که اگر خبر مرگ شاه در کشور بپیچد، گردنکشان و مدعیان و در این شرایط "رقبای انتخاباتی" سر برخواهند داشت و رشته امور از دست ولیعهد بیرون خواهد رفت.
فورا دستور داد پیکر بی‌جان شاه را به کالسکه سلطنتی منتقل کنند. اتابک که از مرگ ناصرالدینشاه مطمئن بود، اجازه نداد کسی جسد را معاینه و وارسی کند و به همه گفت که شاه هنوز زنده‌است. او در کالسکه کنار جسد نشست و ناصرالدنیشاه مرده را در کنار پنجره نگه داشت تا مردم نیم‌رخ شاه را با همان کلاه جواهر نشان پر دار ببینند. بعد هم دست شاه را گرفت و شروع به تکان دادن آن در کنار پنجره، در مسیر تا بازگشت به تهران کرد. با این ترفند، هر کسی که کالسکه را می‌دید، شاه را زنده به حساب می‌آورد. اتابک این آرتیست‌بازی و عروسک‌گردانی با جسد ناصرالدینشاه را تا داخل کاخ ادامه داد.
بعد هم بلافاصله بعد از ورود به تهران، محرمانه ولیعهد را به پایتخت فرا خواند. به این ترتیب، مظفرالدین‌شاه با سرعت خودش را به تهران رساند و ابتکار هنرمندانه اتابک، جلوی شورش و بی‌نظمی را گرفت.
البته بسیاری فکر می کنند کاش آقای اتابک، این سیاستمدار کهنه‌کار دوره قاجار، کمی از این ذکاوت را هم خرج مسائل مهم تر مملکت می کرد. مثل ندادن امتیازات گوناگون به دشمنان ایران و در شرایط امروز"تاکید بر خطرناک بودن ویروس کرونا توسط دانالد ترامپ"!
به هرحال به کمک همین امثال اتابک اعظم ها بود که ایران در پایان عهد ناصری به یک ویرانه تبدیل شد و به چپاولگرانی که چشم به منابع مملکت دوخته بودند سپرده شد.
بسیار عالی!